FAKİR/HANELER

 
            Yoksulluğun “ev hali” (Toplum ve Bilim Sayı: 89)
 
                                                                                              L. Funda Şenol Cantek
           
 
 
 
“Ev” ve “kadın” sözcüklerinin tek bir terim içerisinde sentezlenmesi kadınlık, evlilik ve ailenin, ikamet edilen mekan içerisindeki birlikteliğine vurgu yapar (Oakley, 1974: 1). Ev ve kadın ayrı ayrı telaffuz edildiklerinde sadece birbirlerini çağrıştıran iki ayrı kelimeyken, birarada kullanıldıklarında ev kadın üzerinde, kadın da ev üzerinde mülkiyet hakkına sahip olur. Birçok kültürde kadınla birarada anılan ev, “yuva”nın sıcaklığıyla birlikte “zindan”ın karabasanını da içinde taşır. Ev, hem dönülüp gelinen, hem de kaçılıp kurtulunmak istenen yerdir. Aile evinin bekçisi ise evkadınıdır. O, evin sabit figürüdür.
Evkadını, sosyal hayattan uzak duran/tutulan ve üretim sürecine katılmadığı varsayılan bir birey olarak, elindeki en büyük kozu, domestik bilgiyi (Rambla, 2000: 189), önce cemaat sonra toplum içinde bir yer edinebilmek için kullanır. “Onlara bağlı kalmak için kurallar tanımlama ve bunları yapıyor olmaktan dolayı kendine bir övünme payı çıkarma”yı (Oakley, 1974: 95) da içeren bu bilgi türü, hem hane pratiklerinin aksamadan yeniden üretimini sağladığı, hem de kadına bir iktidar alanı yarattığı için değerlidir. Evkadını kamusal yaşamdaki gediklerini bu bilginin iktidarını kullanarak kapatmaya çalışır. Özellikle üçüncü dünya ülkelerinde ve cemaat kültürünün etkisi altında yaşayan, yoksulluğun kıskacındaki topluluklarda, evkadınının herhangi bir mesleki uzmanlığı yoktur, eğitim düzeyi düşüktür veya hiç eğitim almamıştır, kendini geliştirmek ve rehabilite etmek için yeterli boş zamanı yoktur. Bu durumda en iyi bildiği işi yapar ve domestik alandaki hünerlerini sergiler. Ortalama bir evkadınının ev işleri için yılda üç-dört bin saat harcadığı* (Oakley, 1974: 6) düşünülürse, bu işlerden alınacak keyif bu sürenin artışıyla ters orantılı olacaktır. Glenna Matthews, Sinclair Lewis’in 1920 tarihli Main Street adlı romanını, evkadınlığının tarihsel serüveni bağlamında çözümlediği çalışmasında, romanın kadın kahramanı Carol’un kendisine sorduğu bir soruya yer verir:
“Kaç milyon kadın, ölü bir ritmle akan yıllar boyunca, ev işlerinde kullanılan ilkel yöntemlerden keyif alıyormuş gibi görünerek kendisine yalan söyler?” (1987: 176-177).
“Ölü bir ritm”. Bir evkadınının gündelik yaşamının akışını tasvir edebilecek en uygun ifadelerden biri budur. Birbirini izleyen yirmi dört saatlerin rutinliği, eli hiç boş kalmamasına rağmen, evkadını için ruhsal durgunluğu besleyen bir şeydir. Artık ev işlerinde 1920’lerin ilkel yöntemleri kullanılıyor olmasa da, yapılan işlerin sayısı ve bezdiriciliği azalmış değildir. Bir evkadınının kaderi, her gününün birbirinin aynı geçtiği ve her anının daha önce yaşanmış olduğu izlenimi veren bir kabusa mahkum edilmek olabilmektedir. Üstelik teknolojik yeniliklerin evlere girmesi ve geleneksel yöntemleri küçümseyerek yeni alternatifler sunan ev ekonomisi uzmanlığının yükselişi evkadınının ev içindeki vazgeçilmezliğini sekteye uğratmış, harcadığı emeği daha da görünmez kılmıştır.
Genelde evkadını için durum böyleyken, yoksul evkadını için domestik faaliyetlerin sürdürülmesini daha güçleştiren parasal kısıtlılıklar, vakit, emek ve özveri harcamalarının miktarını arttırmaktadır. Yoksulluk, içinde en fazla zamanı evkadınının geçirdiği evin kalitesini belirleyen temel unsurdur. Evin kalitesinden sorumlu tutulan yine evkadını olduğu ve evkadınının da ev dışında kendini ait hissedip, “benim” diyeceği bir mekanı bulunmadığı için, yoksunluklarla dolu ev onun için bir üzüntü kaynağı ve bir hezimet karinesidir.
O çok bilinen “insan yaşadığı yere benzer” sözünü anımsayacak olursak, yoksul evkadınının yaşadığı evin/evrenin yoksunluklarıyla nasıl çepeçevre sarıldığını daha iyi anlarız. “Horlanan bir varlığın, o karmaşık yapının köşe bucağında kendine bulduğu gizli sığınakların biçimini nasıl acıyla aldığını” Quasimodo örneğiyle anlatan Hugo ve “Ortaya çıkan ev, kuşun kendisidir, kendi biçimi ve dolaysız çabasıdır; çektiği acıdır diyebilirim. O ot saplarının her biri, o kıvrımı edinmek ve sürdürmek için, binlerce ve binlerce kez onun göğsüyle, yüreğiyle, kuşkusuz soluğu kesilerek, belki de yüreği daralarak itilip sıkıştırılmıştır” diyen Michelet, yaşanılan yer ve orada yaşayan insan arasındaki bu simbiotik ilişkiye vurgu yaparlar (aktaran Bachelard, 1996: 111). Kuşkusuz, yaşanılan yer de, orada yaşayan insanlara benzer zamanla. O sebepledir ki ev, evkadınının “gururu” ya da “hezimeti” sayılagelmiştir.
Rahatça ağızdan çıkıveren “yuvayı dişi kuş yapar” atasözünün gönderme yaptığı deneyimle, kadının sonu gelmez çabasına, hane pratiklerinin yeniden üretiminin bezdirici doğasına bir kutsiyet atfetmek, kadını da bu kutsiyetin zinciriyle bağlamak, ataerkil kültürün üzerinde yükseldiği temellerdendir. Varolan yapının yeniden üretilmesinde de etkin bir rol oynayan evi (Özbay, 1996: 53), yuva metaforuyla, dokunulmaz ve yargılanamaz kılma girişimidir.
Dişi kuşun yaptığı yuvayı bir kafese dönüştüren, o yuvanın içinde/özel alanda kapalı tutulan kadının, özgürlüğün iki türünden de yeterince yararlanamamasıdır: bazı görev ve sorumluluklardan azade olabilme (free from); keyif verici bazı edimlerde bulunabilmek için serbest olma (free to).
Evkadınını bu iki tür özgürlükten de yoksun bırakan, geleneksel ahlaki değerlerin dayattığı ve kendisinin de – içinde yetiştiği kültür itibarıyla – içselleştirdiği kurallar ve içgüdüsel/duygusal yönelimlerdir. Kurallar, evkadını olmak için yetiştirilen her kızın uygulaması beklenen ve adeta onun dünyadaki varlık sebebi sayılan ev düzeni, aile yaşantısına ilişkin ilkelerdir. “Ev kızı” “baba evi”nden “koca evi”ne, sermaye olarak, çeyiz sandığının yanı sıra iffeti ve hünerlerini de beraberinde getirir. Evlilik süresince, bunlara ek olarak üstleneceği yükümlülükler de vardır: Temizlik (hem hijyen, hem iffet anlamında); Düzen (hem derli toplu olmak, hem disiplin anlamında); Bakım (hanehalkının kamusal hayata hazırlanması anlamında); Üretim (hane pratiklerinin yeniden üretilmesi anlamında), istihdam bağlamında hiçbir karşılığı olmayan emek sarfiyatlarıdır. Ayrıca, üretime katılmadığı varsayılan evkadınının, tüketime ortak olabilmesi ve hane içinde barınabilmesinin de önkoşuludurlar.
“İdeal” evkadınının bu yükümlülükleri yerine getirirken, yaptığı işleri yükümlülük olarak görmemesi de beklenir. Çünkü, istihdam ve bunun parasal karşılığının söz konusu olmadığı bu emek harcama biçiminde, yükümlülüğün yerini şefkat, özen, sevgi ve bağlılık almalıdır.* Annelik başta olmak üzere, “seven kadın” ve “hayırlı evlat” rolleri, evkadınının genellikle herhangi bir dışsal dayatma olmadan üstlendiği varsayılan rollerdir.
Türkiye’nin modernleşme projesi, kentli/eğitimli kadın için göz kamaştırıcı bir model önerir: “Erkeğiyle omuz omuza”, her türlü meslekte kendini gösterme şansına sahip, medeni haklardan faydalanabilen ve özgür bir kadın. İlk bakışta vaadler sunan (ve bir ölçüde de yaşama geçirilen) bu model, Mustafa Kemal’in “kadının en kutsal görevi analıktır” sözüyle ilk engeline çarpacaktır. Annelik ve “yuvanın bekçiliği”, Cumhuriyet kadını için de “vatani bir görev” olmaya devam edecek, ideal Türk çocukları yetiştirmek ve ideal Türk ailesinin yaşama alanını yaratmak evkadınına sunulan en temel yaratıcılık biçimi olacaktır. Cumhuriyet’in evkadınının, geleneksel evkadınından farkı, asri denebilecek giyim-kuşamı ve medeni bilgileri toplumun en küçük biriminde pratiğe dökme sorumluluğudur.
Cumhuriyet ideologları kentli evkadınını tasarruf eden, yuvasına bağlı, ev işinden zevk alan, evi seven bir birey olarak görmek isterler (Şerifsoy, 2000: 161). Bu resmi talep, 1930’lu yılların ders kitaplarında, evkadınının görevlerini sıralayan bölümlerde yer bulur:
“göz yumucu olmak; ihtiyatlı ve tutumlu olmak; güler yüzlü olmak; metin olmak; bilgili olmak; ikramcı olmak; hırçın olmamak: erkeğin hoşgörüsüzlüklerine ve hizmetçiye karşı sinirlenmemek; yumuşak huylu ve alçakgönüllü olmak; doğru düşünceli (tedbirli) ve korkusuz olmak” (age: 166-167).
Anlaşılacağı üzere, evkadınının ideal tutum ve davranışları “vermek” ve “dayanmak” fiilleri üzerine kuruludur. Evin her türlü sorumluluğunu üstlendikten başka, insanüstü bir çabayla kendini yetiştirmesi, güleryüzlü ve anlayışlı olması da gerekmektedir. “Koca evi”nde her şeye katlanıp çevreye belli etmemek, “iyi yetişmiş” bir evkızının önemli özelliğidir. Kadın “idareci” olmalıdır. Bu, hem evi hem de kocayı ve ailesini idare etmek anlamında kullanılır. Kelime anlamı yönetme ve yönlendirmeyi çağrıştırıyorsa da, aslında “sineye çekme”, “alttan alma”, “kabullenme” anlamlarıyla daha fazla kullanılmaktadır.
Ancak, evkadınının “idareciliği” zaman zaman kelimenin manipülatif anlamını da içerecek bir kılıkta ortaya çıkar. Nesneler (çıplak olarak evin kendisi ve evi dolduran eşyalar) ve hanehalkı üzerinde iktidar kurmak; anneliği/iffeti/fedakarlığı koz olarak kullanmak; ev işlerini görünür ve rahatsız edici kılmak bu türden tavırlardır. Hane pratiklerinin yeniden üretilmesi faaliyeti, aksadığı/durduğu anda öneminin anlaşılacağı bir faaliyet olduğundan, kimi zaman evkadını küçük çaplı boykotlar yaparak sorumluluğunu görünür kılmaya ve önemini vurgulamaya çalışır. Bu, çok etkili ancak çok nadir uygulanan bir şeydir. Çünkü ev işlerinin aksaması, evkadınının evdeki izlerinin giderek flulaşması anlamına da gelir. Öte yandan, evkadınları arasında uygun stratejiler izleyerek hane, evlilik kurumu ve sosyal çevre içerisinde prestij, saygınlık kazanılabileceği ve daha tatminkar bir evlilik yürütülebileceğine ilişkin yaygın bir kanı vardır. Bu kanıya göre, “idareci” davranarak “kocalarını parmaklarında oynatma”ları mümkündür. “Kadınlığını kullanmak”la elde edilecek bu zaferde cinsel cazibe yaratmanın yanı sıra, baba evinden getirilen sermayenin (çeyiz sandığı, iffet, hüner) de payı vardır. Erkeğin başkalarına ilgi duymasını, evi ihmal etmesini önlemenin ve karısıyla çocukları için daha fazla harcama yapmasını, onların ihtiyaçlarına duyarlı ve saygılı olmasını sağlamanın yolu, erkeğin gözüne, fallusuna, aklına, midesine, yüreğine hitap etmek, hatta “hakim olmak”tır. Bu tür bir çaba genellikle kadından beklenir.
Anneanne/babaanne ve anneler kuşağında birbirine eklenen bu zincirin halkaları, üçüncü ve dördüncü kuşaklarda kopmaya başlar. Anneler, kızlarının daha rahat ve özgür bir hayat yaşayabilmeleri için fedakarlıklar yapar, onları okutmaya, halen varlığı yoğunlukla hissedilen ataerkil kültüre karşı korumaya çalışırlar. Onları ev işinden uzak tutmaya, yoksulluğu hissettirmemeye çalışarak gerçekleştirilmek istenen bu yavaş ama çarpıcı dönüşüm yine annelerin yoksunlukları pahasına yaşanmaktadır.
Bu çalışmada, yoksul hanelerden evkadınlarının, hanenin diğer bireylerinden farklı olarak, yoksulluğu ve özel alana sıkışıp kalmanın sonucu olan yoksunlukları hane pratiklerinin yeniden üretimi sürecinde nasıl deneyimledikleri ve bu deneyimleri nasıl tanımladıkları anlaşılmaya çalışılmıştır. Derinlemesine görüşme tekniğiyle gerçekleştirien sohbetlere sadece evkadınlarının katılmasının sebebi, hane içi yoksulluğun izlerini en fazla onların taşımasıdır. Yapılan araştırmalara göre, yoksulluk ve geniş aile, kadınların daha çok emek ve enerji harcamalarına sebep olur, sağlıkları daha kolay bozulur (Oberai, 1993: 151). Onlardan hizmet ve ilgi bekleyen çok sayıda insan vardır: koca, çocuk/lar, çocukların arkadaşları, kocanın arkadaşları, akrabalar, arkadaşlar, komşular. Bunun yanında onlara hizmet verecek insan sayısı çok daha azdır: esnaf, nadiren hanehalkı, komşular, akraba/arkadaşlar (Znaniecki-Lopata, 1971: 138).
Tesadüfi örneklem yoluyla, gelir düzeyi düşük ailelerin yaşadığı, Mamak, Keçiören ve Balgat’ın bazı mahallelerinden seçilen 50 katılımcıya, hane pratiklerinin yeniden üretimine ilişkin sorular yöneltilmiştir. Görüşmeye katılan evkadınlarının 48’i göçle Ankara’ya gelmişlerdir. 40’ı Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri kökenlidirler. 8 katılımcı kocaları ölmüş olduğundan, hane reisidirler. 46 katılımcının eşleri, enformel sektörde, dönemlik işçi olarak çalışmaktadırlar veya işsizdirler. Gelir düzeyi, ortalama olarak aylık 150 milyonun altındadır. İnşaat kalitesi düşük, sağlıksız ve kullanışsız evlerde, kalabalık bir nüfusla birlikte yaşamaktadırlar. Katılımcıların yaşadıkları evler ya gecekondu türünde, tek katlı, derme çatma yapılardır ya da oldukça eski ve bakımsız apartmanların arka cepheleri, kot veya kapıcı daireleridir. Harcama kalıpları dardır ve coğrafi hareketlilikleri, sosyal yaşamları (aynı zamanda bu dar kalıplar nedeniyle) sınırlıdır. Hanelerde genellikle sadece hane reisi olan erkek çalışmaktadır.
Katılımcıların yüzde yetmişi ilkokulda okumuştur/mezundur veya okuma-yazma bilmemektedir. Geriye kalanı ortaöğretime devam edebilmiştir. Yüksek öğretim yapansa hiç yoktur. Yaşları ortalama olarak 35’tir. Biri dışında hepsi “anne” kimliği taşımaktadırlar.
Türkiye toplumunun gelir dağılımı esas alındığında, alan araştırmasının örneklemine giren haneler, yaşam standardı olarak “göreli yoksulluğu” yaşayan hanelerdir. Bu kavram, açlık sınırında yaşayan insanları değil, ekonomik ve sosyo-kültürel düzeyde yoksunluklarla çevrili olan, küreselleşen dünyada, tüketim toplumunun taleplerini karşılayamayan, toplumsal yoksullar kategorisine giren insanları kapsar. Bauman’ın, kötü beslenme, iklim değişikliklerine karşı yetersiz korunma ve evsizlikle tanımladığı yoksulluk yalnızca yokluk ve bedensel tehlike anlamına gelmez. Bauman yoksulluk mefhumunu sosyal ve psikolojik bir durum olarak da ele alır. İnsan yaşamının edebe uygunluğu, içinde bulunduğu toplumun nezih yaşam standartlarıyla ölçüldüğü için, bu standartlara ulaşamamanın kendisi bir sıkıntı, ıstırap ve özsaygı yitimi sebebidir. “Normal yaşam” olarak kabul edilen herşeyden mahrum bırakılma, “hayatın sunmak zorunda olduğu” şeyleri alamama demektir (1999: 59-60).
Görüşmeye katılan evkadınlarının hemen hemen tümü, genç kadınlık dönemlerini (ki kendileri bu dönemi “ben kızken” diye adlandırmakta ve evlilik öncesi dönemi bekaretin ve çocuksu masumiyetin halen muhafaza edildiği bir dönem olarak görmektedirler) evkadınlığı rolüne hazırlanarak geçirmişlerdir. Bu hazırlık tercihe bağlı değildir. Evkadınlığı kimliğini bir kadere dönüştüren, kırsal yaşam koşulları ve namus olgusuyla beslenen ataerkil kültürdür.
Evkadınının önceli olan “evkızı” tanımlaması, ağızdan çıktığı anda domestikliği; üretim süreci ve sosyal hayattan dışlanmışlığı çağrıştırır. Ev kızı olduğunu söylerken genç kadının, mahçupluğun ardına gizlenmiş bir sahiplenilme beklentisi içinde olduğu düşünülür. Argoda ev kızının “pencere önü kızı” tanımlamasıyla anılmasının sebebi, geleceğini “baba evi”nin sınırları dışında kurabilmesinin tek yolu olan “kısmet”ini, tüm gün evde oturarak veya dışarıyla bağlantıyı, en fazla pencere kenarında oturup geleni geçeni izleyerek kurabileceği bir yaşantıya sahip olmasıdır.
Ev kızı, müstakbel kocası için evin güvenli surları arasında korunur, gelin olarak değerini arttıracak çeyizi üretir ve evkadını olarak takdir kazanmasını sağlayacak hünerleri edinir. Kimi zaman gündüzleri gidilen ahbap/akraba gezmelerinde, oğul sahibi diğer evkadınlarının nazarlarının terazisinde ölçülüp biçilir. Bu hünerlerin sınanma alanı ev gezmeleri, çeyizin sınanma alanı ise düğün törenleridir. Bir evkadınının silahı da, sermayesi de, prangası da sahip olduğu iffet, hünerler ve çeyiz sandığıdır. Ev içerisinde onu vazgeçilmez kılan da, – biraz da bu sebeple – evin uzağında bir hayat kurmasını engelleyen de, tüm hayatını işgal eden bu meşguliyetlerdir.
Geleneksel/ataerkil kültürün ağır bastığı yörelerde, kız çocuk “baba evi”nde bulunduğu sürece ne eğitim ne de çalışmak için uzağa gönderilir. Kız çocuğu/kadının “ayartılma” ihtimaline karşı, evde tutulması tercih edilir. Bu tercihi belirleyen etkenlerden biri de kızların evde, hane pratiklerinin yeniden üretimine katkı sağlayacak işler görmeleridir. Özellikle kalabalık ailelerde büyük kız çocuk, kardeşlerinin bakımını, evin temizliği ve düzenini sağlama sorumluluğunu üstlenir. Bu bir çeşit “adanmışlık” halidir. Özbay, kız çocuk ve evlatlık arasındaki çarpıcı benzerlikleri göz önüne serdiği çalışmasında, ailelerin kendi kızlarını ev hizmetinde kullanılan evlatlıklara benzer biçimde istismar ettiklerini; onların eğitim, eğlence, dinlenme, kendini geliştirme haklarını ellerinden aldıklarını ifade eder (1999: 286).
Aysel, “halim selim bir kız” olduğu; özürlü olması dolayısıyla eve bağımlı kaldığı ve bu özür onda özgüven eksikliği yarattığı için sadece ilkokul üçe kadar okutulur. Ondan sonraki hayatı ev işleri ve kardeşlerinin bakımıyla ilgilenmekle geçecektir. Annesinin erken ölümü, hanenin yükünü tamamıyla onun omuzlarına yükler. O dönem Aysel’in yaşıtlarının birer birer evlendiği ve Aysel’in de evlilik ve kendine ait bir ev düzeninin hayalini kurduğu bir dönemdir. Ancak evde işlerin aksayacağı gerekçesiyle babası ve kardeşleri onun evlenmesini engellerler. Aysel, 40 yaşına kadar evlenemez ve “ev kızı” rolünün “evde kalmış kız”a dönüştüğünü farkeder. Hissettiği bu gecikmişlik duygusu onu, “ince eleyip sık dokumadan”, kendisinden yirmi beş yaş büyük, dul bir erkekle evlenmeye iter. Evlilik kararı vermesinden sonra Aysel’in ailesiyle ilişkisi bozulur. Çünkü, evdeki çarkı döndüren diş(l)i yerinden çıkmış ve gündelik hayat rutini –belki de bir daha düzelmeyecek biçimde – sekteye uğramıştır. Babası bu kızgınlıkla Aysel’in evden hiçbir eşya almasına izin vermez ve uzun süre onunla küs kalır.
Kırsal cemaatlerde kız çocuğunun “baba evi”ndeki hizmetlerini evlendikten sonra da devam ettirmesi beklenir. Bunun için kız, eş adayları arasından beğendiği veya en fazla olumlu özelliğe sahip olan bir erkekle değil de, onu uzağa götürmeyecek ve koca evinin yanında baba evinin hizmetini de görmesini engellemeyecek olanla evlendirilir. Türkan’ın kendi evlilik deneyimiyle ilgili olarak anlattıkları buna örnektir:
“(Kocamın) köyü yakındı. Bi tecik kızdım ben, (babam) başka yere çıkartmamış işte. ‘Köyün yakınlarında kız, gelirim giderim, işimi görür’ diye. Eskiden de, köy aklı ya işte, sana sormak yoktu yani. Annem de babamın tarafını tuttu. Beni buna verdiler”.
Katılımcılardan bazıları kız evladın baba eviyle ilişkisi konusunda anneleriyle aynı görüştedirler. Nebahat’in iki oğlu vardır. Ancak o, kız çocuğuna özlem duymaktadır. Bunun sebebini şöyle açıklar:
“Anneye, aileye daha bağlıdır. Senden kopup da oğlan gibi, el kızına bağlanmaz”.
Bazı kadınlar “gelin” olmaya ilişkin deneyimlerinin olumsuzluğuna rağmen, aynı davranış kalıplarını üçüncü kuşağa da aktarmakta ve bu kültürel muhafazakarlığı sürdürmektedirler.
Ailelerin kızlarına eve kapalı bir hayat yaşatmalarının bir sebebi de sosyal kontroldür. Cemaat hayatının dayatmaları kadının okuması ve çalışmasını, onu iffetsizliğe itecek bir sürecin başlangıcı kabul eder. Evin, hatta mahallenin sınırları dışına çıkan kadının “gözü gönlü açılacak”, evde kendisine sunulanları yeterli bulmayarak, yeni hak taleplerinde bulunacaktır. Bunun yanı sıra, yabancı erkeklerin ilgisine maruz kalacak bir genç kızın, istenmeyen ve onay verilmeyen bir evlilik yapması, hatta “kötü yola düşmesi” ihtimali de kız çocuğuna getirilen kısıtlamaların sebepleri arasındadır. Kızını işe gönderen aile, “onun namusunu hiçe saymakla, onun sırtından geçinmekle ve ona sahip olamamakla” suçlanır. Okutulan ve çalışmasına izin verilen bir kıza, çok fazla “talip” çıkmaz ve ailesi de cemaat içindeki statüsünün sarsıldığını görür.
Bu koşullar altında, “baba evi”nin mahrumiyetler ve yasaklarla çizilmiş sınırlarının dışına çıkmanın tek yolu evliliktir. Kimi zaman bir özgürleşme ihtimali olarak görülen evlilik, “koca evi”nin daha parlak ama daha az baskıcı olmayan hapisanesine giden yol da olabilir. Ev, evkadınının üzerine kapanan bir kapıdır böyle durumlarda. Baba evinin bunaltıcı havasına köyün dar ufukları eklenince, kırsal kökenli genç kızların en parlak rüyası ve statü göstergesi “kentli evkadını olmak”tır. Çünkü sosyal hareketlilik büyük ölçüde evlilik yoluyla olasıdır (Özbay, 1995: 146-147).
Genç bir kızın (özellikle okumuyor ve çalışmıyorsa) kültürel ve bölgesel farklılıklara bağlı olarak değişse de, onsekiz ila yirmiiki yaş arası kısmetinin çıkması gereklidir. Hele yirmi beş yaşına geldiği halde halen evlenmemişse, o artık “evde kalmış” bir kızdır. Bir türlü çıkılamayan ev bu yaşlardan itibaren, genç kızı dışarı atmaya hazır bir rahme dönüşür. Baba evi, ona verebileceği her şeyi vermiştir: çeyiz sandığı, hünerler, iffet… Bu nedenle, bir kız “evde kalmışsa” onda bu özelliklerden biri veya birkaçının eksik olduğu düşünülür. İlk akla gelen iffetsizliktir. Çünkü, bu eksiklik cemaat içi ilişkilerde dedikodu için en uygun ve en iç gıcıklayıcı malzemedir.
“Evde kalmış kız”, “kız kurusu”dur, çünkü “kadınlığa” erişebilecek cinsel ve toplumsal deneyimi yaşayamadan, çocuk sahibi olamadan, meyve veremeyen bir ağaç misali kuruyup ihtiyarlayacaktır; “tamamlanmamış projedir”, çünkü bir kız çocuğunun ancak evlilik yoluyla “erişebileceği” sosyal statüye erişememiştir. Sosyal hayatta ve cemaat ilişkilerinde mevki sahibi değildir, dışlanır, saygı görmez. Evli kadınlar kocalarını ondan uzak tutarak, aile toplantılarında kendisini “ezik” hissetmesine yol açacak tavırlar sergileyip, sözler sarfederler.
“Evde kalmış” bir kızın, geç yaşlarında yaptığı evlilikte, eşi, sosyal çevresi ve akrabalarından göreceği itibarda azalma görülür. Çünkü o kadın, kendisinden çok daha fazla avantaja sahip genç rakiplerine ve yaşı çok ileriyse, doğurganlığını kaybetmesine rağmen, gelin olarak seçilmiştir. “Kız kurusu” olma tehlikesinin “yüce gönüllü” bir erkek tarafından bertaraf edilmesi, kadının birçok şeyden feragat etmesi gerekliliğini dayatır. Mesela, “evde kalmış kıza” düğün yapılmayabilir, gelinlik giydirilmeyebilir, yeni bir ev tutulup döşenmeyebilir. Koca adayı, hemen her zaman dul, çocuklu, ileri yaşlarını süren veya onu genel beğeni düzeyinin dışına iten kusuru olan bir erkektir. Evde kalmış kız ve – belli ölçülerde de olsa – koca adayı, bu nedenle karşılıklı beklentilerini sınırlandırırlar.
“Evde kalmış kız”, evlilik hayatında hor görüye ve bazen de şiddete diğer kadınlara göre daha fazla maruz kalabilir. Aysel’in evlendikten yedi ay sonra ölen kocası, ona yeterli “özeni ve anlayışı” göstermediğinden, acı ve üzüntüyle birlikte anılan bir “ilk” cinsel deneyim yaşatır. Aysel, bunu “cazibeli, işveli, cilveli” bir kadın olmamasına “geçkin yaşında” evlenmesine bağlamakta ve sorgulamamaktadır.
“Gelinlik kız”ın, gelin adayı olarak seçilmesinde rol oynayan faktörler arasında, çeyiz sandığı, hüner ve iffet olarak adlandırdığımız, katılımcıların ise “mazbutluk”, “hanım hanımcık olmak”, “eli işe yatkınlık” ve “eli yüzü düzgünlük” olarak adlandırdıkları özellikler başta gelir. Mazbutluk, iffetli ve iyi aile kızı olmayı, ev hayatına uyumu gerektirir. Hanım hanımcık olmak ve eli işe yatkınlık, terbiyeli, maharetli, pratik ve temiz olmayı gerektirir. Temizlik iffeti çağrıştırır ve her iki anlamda da temizlik, “ideal” ev kadınının övünç kaynağı ve silahıdır. Türkçe’de “temizlik imandan gelir” atasözünün atıfta bulunduğu gibi, temizliğe bir kutsiyet yüklenir ve bir ibadet mertebesine yükseltilir. Eli yüzü düzgünlük ise kusursuz hatlara sahip olunmasa bile, göze batacak fiziksel bir kusuru olmamasını gerektirir. Gelin adayı, çoğunlukla anneler ve teyze-hala-yenge gibi yakın akrabalar tarafından çeyiz sandığı, hüneri ve iffeti ölçülüp tartılarak seçilir. “Görücüye çıkmak” fiiliyle ifade edilen bu süreç, kadının sahip olduğu her şeyi dekor olarak kullanıp sergilediği/sergilemeye zorlandığı bir oyun gibidir. *
Evlilik törenine kadar, erkek için ön planda olan eş adayının fiziksel görünümüdür. Evlilikten sonra yukarıda sayılan diğer özellikleri de önem kazanır. Kapalı cemaatlerde kadın, koca adayını ya nişana kadar görmez ya da büyük bir gizlilik içinde, kapı eşikleri ve kapalı perdelerin ardında bekleyerek görmeye çalışır. Erkek ise, “danışıklı döğüş” denebilecek fırsatlar yakalayarak, kadına sezdirmeden, onu inceleme şansı elde eder. Bazı durumlarda da çiftler sadece birbirlerinin fotoğrafını görürler. Seçici taraf erkek, seçilen ise kadın oldukları için erkeğin kadını görüp beğenmesi ve kendisine uygun bulması daha önemlidir.
Sabriye Mardin’in bir kasabasında doğup büyümüş, okul uzakta olduğu için okumasına, işyeri şehirde olduğu için de çalışmasına izin verilmemiştir. Evde kardeşlerine bakmakta, kasaba hayatının bunaltıcılığından kurtulmak istemektedir. Okuma ve çalışma girişiminde bulunması ve “atak” bir kız olması, evlenmesini geciktirir. On dokuz yaşında ve yaşadığı çevre itibarıyla, “evde kalmış kız” olmasına kısa süre kala kısmeti çıkar:
“(Kocamın) Annesi önce beğendi tabii ki, annesi beğendi. Hareketlerimizi gördü, annesi beğendi. Yani işte çalışkanlığımı, ne biliyim. Daha sonra da Suphi görüce, ‘bu bana uygun olur’ dedi”.
Sabriye, büyük şehirde kurulu bir düzeni olan bu “kısmet”i fazla düşünmeden kabul eder. Kasabadan uzaklaşınca çalışmasına izin verileceğini sanır. Ancak “koca evi”, “baba evi”ni aratacak sıkıntılar yaşayacağı bir yer olur. Baskı ve yasaklamalar, büyük şehrin tehlikeleri gerekçe gösterilerek arttığı gibi, yoksulluğun artışı da Sabriye’nin evliliğinin mutsuz bir evlilik olmasında rol oynar.
Billur, Kars’ın bir kasabasında öksüz ve yetim bir kız çocuğu olarak amcasının himayesinde büyümüştür. Genç kızlık döneminde kasabada bir gence aşık olur. Ancak amcası onu, kardeşinin oğluyla evlendirmeye karar vermiştir. Billur, evliliğini bir bedel olarak yaşar ve kendisini büyüten amcasının sözünden çıkmaz:
“(Sevdiğim genç) gaçırıyım, maçırıyım dedi ama amcam beni bahtı, etti, bize sahip çıktı, o öl dese ölürüm, gal dese galırım yani… Amcam köpeğe verse varırım”.
Kocası da Billur’u öteden beri beğenmekte ve çaresizliğinin farkında olduğundan ısrarla onunla evlenmek istemektedir:
“(Kocam) aaa istiyodu. Durmadan diyodu onu bene alın diye”.
Billur istemediği bir evlilik yapmasını, çeyizi olmamasını, istediği gibi bir düğün yapılmamasını ve evliliğinin ilk yıllarını eltisinin evine sığınarak, çekişmelerle geçirmesini annesizliğine bağlar. Ona göre “kadersizliği”, kendisine sahip çıkacak, haklarını savunacak bir annenin yokluğuyla başlamıştır. Aynı şekilde Aysel, annesinin erken ölümüyle, onun rolünü oynamaya başlamış ve bu erken annelik, onun genç kızlığını yaşamasına, “zamanında” ve “münasip” bir evlilik yapamamasına, çeyizsiz kalmasına ve gerçekten anne olamamasına neden olmuştur. Bütün bunlar onu “eksikli” kılmakta ve sosyal statüsünü düşürmektedirler.
Ancak, anne her zaman kızının daha özgür ve daha mutlu olmasını sağlayan kişi rolünde değildir. Geleneksel değerlerin koruyucusu ve taşıyıcısı olarak bir kuşak öncesinin annesi, sosyal kontrolün yönlendirdiği, “doğru”larını hakim toplumsal ahlakın kıstaslarına göre belirleyen bir toplumsal figürdür. Geleneğin korunması görevi, özellikle kapalı cemaatlerde “gözetleyen ve gözetlenen” olarak kadını, babanın üstünde bir yasak koyucu konumuna da yerleştirebilir. Gözetleyen sosyal çevrenin bakışları karşısında küçük düşmemek, dışlanmamak ve alay konusu olmamak için anne, kan davasının sürdürülmesi için küçük oğlunun eline silah veren; iffetini kaybettiğini düşündüğü kızını saçından sürükleyerek döven; koca evinden baba evine dönen kızına evin kapısını kapatandır kimi zaman.
Sabriye’nin annesi “Elalem ne der?” kaygısıyla ve cemaatin kurallarına ters düşmememek için, kızını uzaktaki okula göndermemiş, kendini bir odaya kapatarak, kızının ağlayıp yalvarmasına kulak tıkamış ve kocasını kendi kararını desteklemeye zorlamıştır. Sabriye her şeyi göze alıp Diyarbakır’da iş sınavına girince, ona küsmüş ve evlenip hala “iffetli” olduğunu kanıtlayana ve cemaat nezdinde statüsünü yükseltene dek konuşmamıştır. Sabriye annesini hiç affetmemiştir. En önemli gerekçesi ise annesinin, onun “namusu”ndan şüphe etmesidir:
“Çalışan kadını ayıplarlar, hem de çok. Falanca kızını işe gönderdi, ne kadar ayıp bişey. Ya, ben sınava gittim Diyarbakır’a. PTT sınavlarına. Nasıl ayıpladılar. Yani afedersin, namussuzluk derler”.
Anne ve ailenin diğer bireylerinin desteğini kimi zaman sonuna dek ortadan kaldıran bir olay, genç kızın “kocaya kaçması”dır. Kızının sevdiği erkeğe kaçması, cemaat ilişkilerinin hüküm sürdüğü topluluklarda bir ailenin saygınlığını yitirmesi anlamına gelmektedir. Bazı durumlarda bu, namus davası haline dönüşür ve kaçan çift yakalanarak “cezalandırılır”. Cezalandırmanın en yaygın yolu, genç kızın ailesi tarafından yok sayılmasıdır. Genç kız, kaçtığı erkekle evlenip çoluk çocuk sahibi olduktan sonra bile bu tavır devam edebilmektedir.
“Kaçan kız”ın genellikle düğünü ve çeyizi olmaz. Bu, evlilik dışında geleceğe ilişkin bir planı ve yatırımı olmayan genç kadının sürekli hissedeceği bir eksikliktir. Ancak en büyük eksiklik ailesinin desteğini yitirmiş olmasıdır. Evliliğin kötü gitmesi, aldatma, ayrı yaşama, eşin sorumsuzluğu ve boşanma durumlarında, yani kadının duygusal ve maddi desteğe ihtiyacı olduğu durumlarda, “baba evi”nin kapısı ona kapalıdır. Öte yandan, baba evinden kaçarak ayrılan bir kızın, oraya geri dönmesi hezimete uğraması, gururunun incinmesi anlamına gelmektedir. Baba evine dönmenin ayıbı, koca evindeki mağdurluk ve mahrumiyetlere galebe çalar.
Nebahat baba evinden gelinlikle değil, kiralık bir otomobille ayrılanlardandır. Yirmi yıllık evlilik ve iki çocuktan sonra kocası, bir başka kadınla ilişki kurmuş ve onu Nebahat’in yaşadığı eve getirmek istemiştir. Nebahat buna razı olmamış, ağır bir depresyona girmiş ve bu sırada kocası da evi terkedip sevgilisiyle tuttuğu evde yaşamaya başlamıştır. Hiçbir mesleki becerisi, gelir kaynağı ve güvencesi olmayan Nebahat çocuklarıyla yalnız kalmış, buna rağmen baba evine dönmeyi bir ihtimal olarak bile düşünmemiştir. Artık sevilmeye ve saygı duyulmaya değer bulmadığı kocasının geri dönmesi durumunda “çocuklarının babası” olduğu için, onu “çaresiz” kabul edeceğini söylemektedir.
Şeyda büyük şehirde büyümüş, eğitim düzeyi görece yüksek bir memur ailesinin kızıdır. Ailesi ona yüksek öğrenim yaptırma planları yaparken, o lise çağlarında, işsiz bir gence aşık olup, ailesinin itirazına rağmen evlenir. Şeyda ailesinin onayını kaçma tehdidiyle almıştır. Bu evlilik onun için yoksulluğun artması ve sosyal statünün düşmesi demektir. Kayınvalidesinin evine yerleşir ve kısa süre sonra kocasının “despot ve sorumsuz” olduğunu farkeder. Hemen bir çocuğu olmuştur ama kocası hala işsizdir. Şeyda’ya, evlendikten sonra eğitimine devam edebileceğine ilişkin söz veren kocası, “evli kadın okumaz, çalışmaz” gerekçesiyle onu “eve kapatmış”tır. Bu yasakları Şeyda’nın yorulmaması, üzülmemesi ve yabancı erkeklerin tacizine maruz kalmamasını istediğini söyleyerek meşrulaştıran kocası, para kazanmaya başlayınca dışarda kendisine başka bir hayat kurmuş, Şeyda’yı ve “evi” ihmal etmeye başlamıştır. Onu sağlıksız ve izbe bir eve taşımış, zamanını dışarda geçirmeye alışmıştır. Şeyda “ailesine rağmen” evlenmek için verdiği mücadeleden utanmasına ve eğitimini yarıda bırakmış olduğu için pişmanlık duymasına rağmen ailesine bir şey hissettirmemektedir. Ailesi karşısında yenilgiyi kabullenmek, halihazırda katlanmak zorunda kaldığı sıkıntılardan daha ağır gelmektedir.
Ailenin onayı ile yapılan evlilikler ise özellikle kırsal kesimde, gösterişli nişan, kına gecesi ve düğün törenleriyle taçlandırılır. Kadın ve erkeğin aileleri bu “karşılaşma” için taraflara ayrılırlar. Douglas ve Isherwood, malların törenlere eşlik ettiğini, tüketimin olaylara anlam veren bir tören süreci olduğunu savunurlar (80-81). Bu iddia “köy düğünleri” için özellikle geçerlidir. Kız tarafı, kızlarına verilen değeri evlilik ritüellerinin, başlık parası ve takının şatafatıyla ölçtükleri için, erkek tarafı bu törenleri birer gösteriye dönüştürür. Gelinin, “gelinlik kız” olarak değerini arttıracak özelliklerinin sayısı ne kadar fazlaysa, evlilik ritüelleri için erkek tarafının harcadığı para ve emek de o kadar fazla olur. Bu nedenle evlenecek kız ve ailesi evlilik sırasında yapılan harcamanın miktarını “onur meselesi” yaparlar.
Doğu ve Güneydoğu Anadolu kökenli katılımcıların evlilik ritüellerine ilişkin göreneklerinde gelinin rolü yoktur. Asıl olan düğün törenidir ve bunu da aileler planlayıp hayata geçirir. Gelin bu ritüel içerisinde figürandan başka bir şey değildir. Gelinin kendi düğün törenine katılması, göz önünde oturması, gülmesi, neşelenmesi, kalkıp oynaması ayıp sayıldığından yasaklanır. Aslında doğduğu andan itabaren evliliğe hazırlanan gelin adayı, evlenmeye, “kocaya varmaya” istekli görünmemelidir. Çünkü, böyle bir tavır erotik çağrışımlar taşır. Kadının “bir erkeğin koynuna gireceği için” sevinçli olduğuna yorulur, ki bu iffetsizlik göstergelerinden biridir. Tam tersine, ailesinden, baba evinin güvenliğinden uzaklaşıp, bilinmeze doğru gideceği için üzgün görünmelidir. Bu inanış doğrultusunda gelin, düğün alanından uzakta, baba evinin bir odasında, gelin ağıdı yakan kadınlar arasında ağlamaklı, erkek tarafının gelip onu almasını beklemelidir.
Yeni kurulacak evin döşenmesi erkek ve kız tarafınca paylaşılır. Çeyiz sandığını dolduran her türlü örgü ve dikiş ürünü malzeme kız tarafının sorumluluğundadır. Kız tarafı ayrıca, yatak odası takımı ve mutfak eşyalarını alır. Ancak Güneydoğu Anadolu bölgesinin evlilik ritüellerinde bu kuralı bozan bir tabu vardır. Yatak odası takımı erkek tarafınca alınır. Sabriye bunun sebebini şöyle açıklar:
“Bizde adet değil, galkıp yatak odası almak. Ayıp sayılır. Gelin tarafı yatak odasını almaz. Ayıp derler. İşte kocasıyla bilmem ne yapacak. O yüzden ayıp sayılır. Damat tarafı alır. Kız tarafı verirse elektrik süpürgesi falan verir. Ocak verir”.
Cinsel iktidarın ve erkekliğin egemenlik alanı olarak yatak odasının döşenmesinin erkek tarafına bırakılması anlamlıdır. Kadın iktidarının egemenlik alanı olan mutfak, banyo gibi alanlarda kullanılacak eşya ve domestik faaliyetlerin sürdürülmesine yarayan araç-gereçlerin kız tarafınca satın alınması evdeki iktidarın dağılımının nasıl olacağının habercisidir.
Ev içi mekan, evkadınının krallığının sınırlarını belirler. Kocanın ve çocukların evde bulunmadığı saatlerde evin hakimi kadındır. Ancak yeni evlenen bir kadın, kurulu bir ev düzenine dahil olduğunda, adeta başka bir krallığa tecavüz eden düşman ordusu gibi algılanır. Hanehalkının nüfusunun artması maddi koşulları daha da zorlaştırır. Önceden ev içi düzenini kurmuş olan kadın, tek egemenlik alanı olan bu mekanda otoritesini sürdürmek ister, sonradan gelense bu otoritede gedik açmaya çalışır. İki evkadınının aynı mekanda birarada yaşamaya zorlandığı durumlarda, evin düzeni iki başlı bir yapı arzeder. Bütçe, ev idaresi, çocuk bakımı, çevreyle ilişkiler konularında çatışmalar çıkar. Halk arasında sık kullanılan “ev, ev üstünde olmaz” sözü buna gönderme yapmaktadır.
Katılımcılardan sözü edilen deneyimi yaşamış olanlar, kalabalık bir ev içinde kendi çekirdek ailelerinin selameti açısından, gündüz saatlerinde kendilerinden önce kurulmuş düzene olabildiğince uyumlu davrandıklarını, şikayetlerini ve isteklerini kocalarına, geceleri yatakta aktardıklarını belirtmişlerdir. “Evlilik yatağı”, kalabalık ailelerde karı-kocanın gün içinde yalnız kalabilecekleri, yakınlaşabilecekleri ve konuşabilecekleri tek yerdir. Geleneksel ahlaki değerler doğrultusunda eşlerin yatak dışında, değil özel bir konuşma yapmaları, yanyana gelmeleri bile ayıp sayılır.
Kadının yatakta erkekten istekte bulunmasının erotik bir dayanağı da vardır. Cinsel ilişkiden sonra yatakta dile getirilen talepler yapılan işin bir “karşılığı” olarak da görülebilir. Erkek yatakta cinsel iktidarını kurup, gerekli tatmini sağladıktan sonra, sembolik iktidar alanlarındaki üstünlüğünü bir ölçüde ve bir süreliğine kaybeder. Cinsel iktidar sahibi olarak erkek, kendisinin cinsel iktidarına tabi olan kadın karşısında zayıf konuma düşer. Böylelikle gün içinde suskun ve itaatkar olması beklenen kadın, ev içindeki bu özel/mahrem alanda zaferler elde edebilir.
Sabriye kalabalık bir aile düzenine dahil olmadığı halde evlilik yatağını küçük zaferler elde etmek için kullananlardandır:
“Ben oraya (kayınvalidemin evine) misafirliğe gittiğimde, Suphi’yle benim yatağımı ayırıyordu. Yan yana yatmayalım diye”.
Kendi deneyimleri doğrultusunda evlilik yatağının stratejik öneminin farkında olan kayınvalide, oğlu ve gelinini geceleri birbirlerinden ayırarak, paylaştıkları şeyleri azaltmaya ve Sabriye’nin kocasını etkilemesini önlemeye çalışmaktadır. Aynı zamanda kocası erken yaşta öldüğü için oğlunu kocası gibi sahiplenmekte, onu başkasıyla paylaşmaya (en azından bunun kendi çatısı altında olmasına) gönlü razı olmamaktadır.
Katılımcılar, eşleriyle ilişkilerinden söz ederken, sürekli bir “sahiplenilme” ihtiyacına gönderme yapmışlardır. Onlara göre eşler arası ilişki, iki tarafın eşit iktidara ve irade gücüne sahip oldukları bir ilişki biçimi değildir. Baba, sahip olduğu (koruma/kollamanın yanı sıra denetleme/men etme fiillerini de içeren bir sahiplik) kız çocuğunu, kocasına “iffetli, hünerli ve kabarık bir çeyiz sandığıyla” teslim etmiştir. Artık kadından kocası sorumludur, ona ve daha sonra çocuklarına “sahip çıkacak” olan odur. Kadın, “koca evi”ne gelirken beraberinde getirdiği bu üçlü sermayeden fire verirse, bunun ondan “hesabını soracak olan” artık kocadır. Ancak, evkadını olmak üzere yetiştirilmiş bir kadını parasız, desteksiz bırakan, onu sömürdüğü düşünülen erkeğin karşısına kadının ailesi çıkar. Tabii bu, evliliğini ailesinin onayı ve arzusuyla yapmış olan kadınlar için geçerlidir. Sorumsuz erkeğin cezası kınama ve gözdağı verme yoluyla infaz edilir. Yaşamsal tehdit yaratmayacak veya olağandışı bir rahatsızlık vermeyecek sorunlar bu şekilde çözülmeye çalışılır. Aksi halde kadın, çocuklarıyla birlikte baba evine alınır.
Çocukluğundan itibaren türlü yasaklar ve toplumun ahlaki yargılarının dayatmasıyla eğitim, seyahat, giyim-kuşam, boş zaman ve sosyal hayattan mahrum bırakılan kadın, yaşamın akışı içerisinde olağanüstü bir durumla karşılaştığında adeta felce uğrar. Pratik zekasının gelişmesine fırsat tanınmadığı için sorunlardan çıkış yolu, hep sahiplenildiği için de sorunlarla tek başına başetme gücü bulamaz. O nedenle ne tür olumsuz özelliklere sahip olursa olsun, hep “başında bir erkek” ister. Erkeklerse genellikle, bu zaafın avantajını kullanarak kadının hayatını daha ev merkezli ve daha bağımlı hale getirirler.
Hane pratiklerinin yeniden üretimi, evkadınının günlük zaman bütçesinin çoğunun harcandığı bir eylemdir. Ham malzemeyi satın alıp, tüketime hazır hale getirme, evin temizliği ve eşyaların düzenini muhafaza etme; koca ve çocukları kamusal alana çıkmaya hazırlama; akraba ve ahbaplarla ilişkileri sürdürme gibi zorunluluklar ve bunların sıradanlığın ötesinde bir beceri ve el çabukluğuyla yerine getirilmesi, “ideal evkadını”nından beklenen şeylerdir.
Katılımcılar, varlık sebeplerini teşkil eden ev işlerinden söz ederken sıklıkla iyelik eki kullanmışlardır: “tozumu alırım”, “bulaşığımı yıkarım”, “çamaşırımı yıkarım”… Toz, bulaşık, kirli çamaşır hane pratiklerinin yeniden üretimi sırasında ortadan kaldırılması gereken atıklardır. Bunların sahiplenilmesi, evin her köşesinin ve ev işlerinin her birinin, evkadınına ait olduğu, yapacak bir işi bulunduğunu kanıtlama amacı taşımaktadır. Ev işlerinde pratiklik kazanıldıkça ve elektronik ev eşyalarına sahip olundukça ev içi rutinlerin tamamlanma süresi kısalır. Böylece evkadınına, değerlendirmek için çok fazla alternatife sahip olmadığı boş zaman kalır. Komşu-akraba gezmeleri, televizyon izleme, radyo dinleme, el işleriyle uğraşma dışında, görüşülen evkadınlarının en sık başvurdukları boş zaman değerlendirme biçimi evin düzenini değiştirme ve kışın pencere önü, yazın da balkon veya kapı önü sohbetleridir.
Evdeki eşyaların düzenini değiştirme, yine hane pratiklerinin sürdürülmesine yönelik bir edim olmasına rağmen, yoksul evkadınları için bir “oyalanma” biçimidir. Koltukların konumu, sehpaların yeri, yemek masasının duruşu değiştirilir. Bu, kadınlar için çocukluk döneminin “evcilik oyunları”nı çağrıştıran bir tür terapi işlevi görür. Kadın, kendi başına karar vermenin, eşya üzerinde iktidar sahibi olmanın hazzını yaşar. Öte yandan, ev düzenindeki her değişiklik evin yenilenmesi anlamına da gelir. Yoksulluğun belirlediği koşullar altında, bir evkadını tüm hayatı boyunca belki bir kez yenileyecek, belki de hiç yenileyemeyecektir ev eşyalarını.
Evkadınının eşya üzerindeki iktidarı, bazı örneklerde hanehalkına bazı eşyaların kullanımını yasaklamaya veya sınırlandırmaya kadar varır. Bunun orta ve orta-üst sınıftan kentlilerde de rastlanan yaygın bir tezahürü salon kullanımına getirilen kısıtlamadır. Katılımcıların çoğu oda sayısı az, dar evlere kalabalık bir nüfusu sığdırmaya çalıştıkları için, genellikle salon/misafir odası düzenlemek fırsatını bulamamışlardır. Ancak bu, onların en fazla dile getirdikleri özlemlerinden biridir. Sadece misafir için kapısı açılacak, en değerli ve gösterişli eşyaların sergilendiği, koltukların üzerinin örtüldüğü, büyücek bir odaya sahip olmak, alt sınıftan kadınlar için statü sembolüdür. *
Evde salon olmaması veya salonda yeterli eşyanın, eşya olsa dahi onu sergileyecek mekanın bulunmaması yoksunluk duygusu yaratmakta ve bundan dolayı ev mevcut haliyle yabancılara gösterilememektedir (Sencer ve Ayşe Ayata, 1996: 68).
Ancak son on-yirmi yılda statü sembolleri arasına ıslak zeminli mekanların donatılması da girmiştir. Mutfak ve banyo dekorasyonu yapan firmaların sayısının artması; dekorasyonda kullanılan ürünlerin medya aracılığıyla reklamının yapılması; taksitli satış imkanları sağlanması ve alternatiflerin artmasının bu gelişmede payı vardır. Evkadınlarının gün içinde en fazla zaman geçirdikleri mekan olan mutfak, “dünya karşısında bir sığınaktır, sıcaklık ve canlılığın kaynağıdır” (Matthews, 1987: 174). Evkadını için böylesine önemli bir mekan, reklamlarla beslenen “rüya mutfak” imajı doğrultusunda, bütçeye uygun eklemeler yapılarak “güncellenmekte”, daha estetik bir görünüme kavuşturulmaya çalışılmaktadır. Elektronik aletler ve ahşap mobilyalar mutfak ve banyonun daha kullanışlı, daha verimli hale gelmesini sağlamak için yatırım yapılan ürünlerdir.
Sergileme, hangi sınıftan olurlarsa olsunlar, evkadınlarının önem verdikleri bir eylemdir. Evin misafir kabul edilen odasında, camlı büfeler veya raflarda, çeyiz olarak baba evinden getirilen, özel günlerde hediye edilmiş veya pahalı olduğu için kullanılmaya “kıyılamamış” eşyalar sergilenir. Sergileme misafirlere yöneliktir. Sergilenen eşyalar genellikle, göz zevki içindir, onlara dokunulması, onların kullanılması hanehalkına yasaktır. Ancak değer verilen misafirler için sergilendiği yerden çıkarılıp kullanılan yemek takımları, örtüler, hanehalkının prestijini arttıracağı düşünülen ama gündelik kullanımda bunlardan mahrum bırakıldıkları nesnelerdir. Çok nadir kullanıldıklarından ve itinayla korunduklarından uzun süre dayanırlar. Bilgin, eşyanın denotatif (“ne için yapıldığı”) anlamının, konotatif (“bireyin zihninde uyandırdığı estetik, moral ve sübjektif izlenimler”) anlamının arkasında kaybolduğunu söyler. Eşya kullanım değerinden çok, sembolik değeri dolayısıyla alınmakta, kullanılmakta veya atılmaktadır (1991: 248).
Hanehalkının mahrum bırakıldığı ve sadece misafir için muhafaza edilen şeylerden biri de bazı yiyecek ve içeceklerdir. Pahalı ve nadir bulunan yiyecek ve içecekler, yabancılara karşı, maddi yoksunlukları gizlemek, bir bolluk görüntüsü yaratmak için sınırlı miktarda satın alınır ve özel günler için saklanır. Ancak o özel günlerin ve tasarlanan misafirlerin gelmediği durumlarda, hanehalkından saklanan yiyecek ve içecekler bozulup küflenebilir.
Hiç içilmeyen içkilerin, açılmayan çikolata paketlerinin, içine bir kez bile şarap konulmamış kadehlerin sergilenme gerekçesini katılımcılar, “zengin gösteriyor” diyerek açıklamışlardır. Markalı yiyecek-içecek paketleri, parfüm şişeleri, estetik görünümlü pudra kutuları, işlevsiz fakat “zengin görünümlü” olduğu düşünülen eşyalar olarak, yoksul evlerin demirbaşıdırlar. Naylon çiçekler, orijinal markaların üçüncü sınıf taklitleri olan elektronik eşyalar, giyecekler, tüketim kültürünün dayattığı ürünlere sahip olmanın hazzını verir. Bauman’a göre, tüketim toplumunda toplumsal aşağılanmaya ve “iç sürgün”e neden olan, herşeyden önce, bireyin tüketici olarak yetersizliğidir. Unutulmanın, yoksun bırakılmanın ya da aşağılanmanın, başkalarının girebildiği toplumsal şölenden dışarıya atılmanın üzüntüsüne dönüşen bu yetersizlik, tüketici görevlerini yerine getirememenin güçsüzlüğüdür. Tek çare, onur kırıcı bu durumdan kurtulmanın tek çıkışı, bu tüketici yetersizliğinin üstesinden gelmektir (1999: 60).
Yoksulluk, evkadını için özellikle bir sonraki kuşağa aktarılan bir zorunluluk olarak acı vericidir. Fedakarlık söylemi doğrultusunda, kendi ihtiyaçlarını ertelediği/inkar ettiği/farkına varmadığından, yoksulluğun en sarsıcı tezahürü çocuklarının yaşam standartlarına yansıyandır. Eğitim hayatının başlamasıyla çocuklar sosyal hayata daha yoğun olarak dahil olmakta ve yeni ürün ve hizmet arzlarıyla karşılaşmaktadırlar. Özellikle kolej-anadolu lisesi v.b. okullara sınavla giren yoksul aile çocukları, yoksulluklarıyla en ağır biçimde bu kurumlarda yüzleşmektedirler. Çocuğunun bu “tüketim şöleni”nin dışına itilmesinden rahatsızlık duyan kişi, çocukların talepleriyle en fazla karşılaşan annedir. Katılımcıların çoğu çocukların taleplerini babaya kendilerinin ilettiklerini, olumsuz yanıt aldıklarında alternatifleri yine kendilerinin yarattığını söylemişlerdir. Bu alternatifler, gizli birikimlere ve akrabalık örüntülerine başvurma ya da evde parça başına iş yaparak kazanç sağlama yoluyla yaratılır.
Yoksulluğun en fazla rahatsızlık yarattığı durumlardan biri de eve gelen yabancıları ağırlama biçimleridir. Aynı gelir grubuna mensup misafirler bu anlamda çok fazla endişe verici değildir. Ancak, gelir düzeyi daha yüksek ve samimiyet düzeyi daha düşük misafirleri oturtacakları mekan, o mekanı dolduran eşyalar, ikram edilecek yiyecek-içecekler ve çevresel koşulların (apartman, sokak, mahalle v.b.) evkadını için tatmin edici olmaması huzursuzluk ve “utanç kaynağı”dır.
Yoksul evkadınının yoksulluğun sıkıntısını hissettiği bir başka durum, kendisi için harcama yapamamasıdır. Bu eksiklik, katılımcıların en son dile getirdikleri eksikliktir. Kendine ait mahrem ve kişisel tercihlerle sınırları çizilmiş bir dünyası olmadığından evkadını, giyim-kuşam, seyahat, kültürel/sosyal faaliyetler gibi ihtiyaçlarını, hanenin harcama kalıpları içine, listenin en sonundan sokabilmekte veya hiç sokamamaktadır.
Öte yandan, yoksulluk ne kadar yoğun yaşanırsa yaşansın, görüşülen evkadınlarının evlerinde, rayici oldukça yüksek elektronik eşyaların çoğu vardır. Bunlar, temel ihtiyaçlardan tasarruf edilerek, gazete kuponları biriktirilerek veya akrabalık örüntülerinin yardımıyla elde edilir. Ancak evde görüntüsüyle varolan, örtülerle süslenen bu eşyalar, işlevleriyle yokturlar. Çünkü bu eşyaların kullanıma sokulması için bütçeden yüksek bir meblağ ayırmak, kullanım esnasında da ayrıca harcama yapmak gerekmektedir. Tek bir örnek üzerinden ele alacak olursak, bulaşık makinesinin kullanılmaya başlanabilmesi için tesisatının döşenmesi, deterjan, tuz, parlatıcı gibi ek ürünlerin satın alınması ve makineyi doldurmak için çok sayıda mutfak eşyasına sahip olunması gereklidir. Su ve elektrik faturalarının yükselmesi de bir başka sorundur. Yine katılımcıların tümünün birbirlerine özenerek ve işlerini kolaylaştırmak niyetiyle satın aldıkları küçük ev aletleri, kullanmayı öğrenmenin zorluğu, kurulup çalıştırılmasının zahmetli olması, iç aksamının temizliğinin zaman alması sebebiyle kutuların içinde veya mutfakların bir köşesinde, üzerleri örtülerek saklanmaktadırlar. El alışkanlığıyla çarçabuk yapılan bir işin (yumurta çırpma, limon sıkma, soğan doğrama gibi) bu kadar zahmete katlanarak yapılması ve fazladan elektrik harcanması, kadınlara verimli görünmemektedir. Bunun yanında ev işlerini elektronik aletlere yaptırmak evkadınına evdeki işlevinin önemsizleşeceğini, “hazır yiyici” konumuna düşeceğini düşündürmektedir. Oysa ev işlerinin büyük ölçüde otomatize olması, evkadınının rahatladığını, erkeğinkine yakın boş zamana sahip olduğunu göstermez. Çamaşır makinesine atılacak parçaların renk ve işlevlerine göre ayrılması, makineye konulacak deterjanın miktarı, program ayarları; bulaşık makinesine tabak-çanakların yerleştirilmesi, tuz, parlatıcı, deterjan miktarları; buzdolabında nelerin eksik olduğunun saptanması, derin dondurucuya nelerin konulacağı yine kadınların sorumluluğundadır ve fiziksel yorgunluğun yanında zihinsel meşguliyetin sürmesine neden olur.
Evkadını için “evin düzeni”, hanehalkının rahatının önünde gelir. Düzen, kadının belirlediği eşya hiyerarşisi, mekan kullanımı ve “dokunulmazlıklar”dır. Çoğu zaman, hayatı zorlaştırmak pahasına, işlevsellik gözardı edilerek sürdürülür. “Dağınıklık”, “düzen” tutkusuyla birarada varolan bir olgudur. Biri olmadan diğerinden söz edilemez. Katılımcılar, düzenin sağlanması konusundaki titizliklerini vurgulamak için, gündelik rutinlerini anlatırken sıklıkla “dağınıklığı toparlama” eyleminden söz etmişlerdir. Dağınıklık, kullanılan eşyanın tekrar yerine yerleştirilmemesi ve evde eşyaların gelişigüzel dağılımı anlamında kullanılır. Kadınlar için dağılımın her türlüsü dağınıklık yaratır. Eşyalar derli-toplu ve ev içinde kalabalık yaratmayacak biçimde yerleştirilmelidir onlara göre. “Dağınıklık” evkadınlarının birbirlerine yönelttikleri en önemli eleştirilerden biridir aynı zamanda. Dağınık bir evde “gönül rahatlığıyla” oturabilen veya kapıyı çekip çıkabilen kadının titizliğinden ve hatta “kadınlığından” şüphe duyulur.
Evin en değerli eşyaları, en verimli kullanılabilecekleri yerlere değil, en fazla görünür olabilecekleri yerlere ve dağınıklığa meydan vermeyecek biçimde yerleştirilirler. Bunun yanında, her nesnenin, çağrıştırdığı asıl nesnenin yakınında bulunması gereğine inanan evkadını, erişim ve kullanıma sokmada ortaya çıkacak zorlukları hesaba katmayabilir: kumanda onu kullanacak kişinin oturduğu koltuğa yakın olacağına televizyonun, mutfak robotu elektrik prizine yakın olacağına buzdolabının üzerinde durur.
Ancak bu düzen ihtiyacını sekteye uğratan bir etken, yaşanılan evin sağlıksızlığı, mekansal sınırları ve mimari tasarımıdır. Bunun olumsuz neticeleri en fazla mekan kullanımı ve eşyaların yerleştirilmesi sırasında yaşanır. Aynı oda birden çok amaç için kullanılır, hanehalkının her bireyi kendi özel odasına sahip olamaz, çalışma/uyuma/dinlenme gibi ihtiyaçlar gürültü/kalabalık ve ısınma zorlukları gibi nedenlerle karşılanamaz. Kimi eşyalar asıl gereksinim duyuldukları mekanlara yerleştirilemez. Hava koşulları, rutubet, haşere istilası, koku ve güvenlik önlemlerinin yetersizliği en başta sağlığı tehdit eder. Hemen ardından evkadınının işyükünü arttıran ve ev düzeninde gözetilen estetik kaygıları anlamsızlaştıran mekan ve eşya kullanımı sorunu gelir. İnsan ve eşya dağılımının arzuya göre değil, mekansal sınırlılıklara göre yapılması mahremiyeti de ortadan kaldırır ve hane içi ilişkilerde yeni sorunların yaşanmasına neden olur. Ev içerisinde kendine ait mekana sahip olabilecek en son kişi evkadınıdır. Zaten “ev”in onun mekanı olduğu varsayıldığından; ev dışında bir meşguliyeti bulunmadığı için bir “uzmanlık odası”na ihtiyaç duymayacağı düşünüldüğünden; kadının mahremiyet isteği “gizlilik” ve hatta sadakatsizliğe yorulduğundan, böyle bir talebi dile getirmez. En fazla vakit geçirdiği mutfak bile onun özel alanı değildir. Öte yandan evin her odasında ondan farklı bir role bürünmesi beklenir: salonda hanım, yatak odasında sokulgan, çocuk odasında anne, mutfakta aşçı…
Katılımcılar ev seçiminde söz sahibi olmadıklarını ifade etmişlerdir. Erkek tarafından, kirasının düşüklüğü ön planda tutularak seçilen evlerin sağlıksızlığı ve kullanışsızlığı, orada en fazla zaman geçiren kadın ve çocukları etkilemektedir. Hem kadın hem de çocuklar, romatizma, kemik hastalıkları, alerji, solunum yolu hastalıkları ve diğer mikrobik hastalıklara yakalanmışlar veya yakalanma riski altındadırlar.
Bu olumsuz koşulları “katlanılabilir” hale getirense evin yakın çevresinde yaşayan diğer kadınlarla kurulan yakın ilişkilerdir. Katılımcılardan biri, Meryem, komşuları sayesinde “çıldırmaktan” kurtulduğunu ifade etmiştir. Evkadınlarının sayısının çok olduğu yoksul yerleşimlerde komşuluk ilişkileri, akrabalık düzeyinde bir yakınlığa dönüşebilmektedir. Birçok kadın, daha iyi maddi koşullara sahip olduklarında bile “komşularını terkedip gitme” fikrini aklından geçirmemektedir. Çoğu enformel sektörde çalışan eşlerinin eve giriş çıkış saatleri belli olmadığından kadınlar, her türlü sorunlarına komşuların yardımıyla çözüm bulmaktadırlar. Barker, “çevrenin genel zenginliği” kavramından söz eder. Buna göre, ev, apartman, sokak, büro, mağaza ve eğlence yerleri gibi çevreler insanın hayat kalitesini yükseltme ve günlük hayatında doyum sağlama kapasitesini ifade eder (aktaran Bilgin, 1991: 293). Çevresel zenginliğin olmadığı yerde doyum, insan ilişkilerinin sıcaklığı ve verdiği güvenlik hissiyle sağlanmaya çalışılmaktadır.
Evkadınının evle ilişkisinde belirleyici unsurlardan biri “örtmek” fiilidir. Evdeki mobilyaların ve elektronik eşyanın üzerini örtmek, istisnasız görüşme için gidilen her evde rastlanan bir eğilimdir. Evkadınının çeyiz sandığından çıkan, yoğun bir emek harcanıp, masraf yapılarak ve özenilerek üretilmiş dantel, kumaş ve orlon örtüler, onun yeteneğinin, zevkinin, sahip olduğu sermayenin ve ailesinin ona verdiği değerin göstergesidirler. Özellikle evliliğin ilk dönemlerinde daha çok sergileme amaçlı kullanılan örtüler, zamanla eşyaları zararlı dışsal etkilere karşı korumak için serilirler. Zararlı dışsal etkiler arasında hanehalkının hor kullanımı da vardır. Örtünün bir yanıyla, üzerini kapladığı şeye ulaşılmasını (bakılmasını, dokulunulması – peçe, çarşaf da başka bir biçimde bu işlevi görür) engellemek ya da zorlaştırmak için serildiği kabul edilirse, örtü, eşyayla insan arasına bir perde çeker ve insanı o eşyadan mahrum bırakır. Koltukların asıl deseni ve rengi asla bilinmez; televizyon izlemek için önce oturulan koltuktan kalkılıp üzerindeki örtünün kaldırılması gerekir; çamaşır makinesinin program ayarları görünmez. Örtünün daha olumlu bir işlevi ise, üzerine örtüldüğü eşyaya estetik bir değer katması, keskin hatlarını yumuşatması, çabuk eskimeyi önlemesi ve eve yeni bir eşya girmiş olduğu izlenimini yaratmasıdır.
Özellikle elektronik aletlerin üzerinin örtülmesinin başka bir anlamı da vardır. Gündelik kullanımı itibarıyla “kadının alanı” olarak tanımlanan bir alana dahil olsa da, gerek endüstriyel tasarımı, gerekse üretim teknolojisi bağlamında erkek dünyasının ürünü olan bir nesnenin, ürkütücülüğü, keskin hatları ve kimi zaman ultra modern çizgilerinin, evin sıcaklığı ve gelenekselliğine uyumlu kılınması girişimidir. Öte yandan, elektronik eşyaların yoksul evlerin en değerli ve yenilenmesi en zor eşyaları olduğu düşünülürse, bunları örtüyle koruma kaygısı daha anlaşılır olacaktır. Ne amaçla serilirse serilsin örtü, üretilmesi, yıkanıp ütülenmesi ve bakımının yapılması (bazen kolalanması gerekmektedir) çok zaman alan, evkadınına fazladan yük getiren bir şeydir.
Ev içi rutinlerin dışında kalan zamanı geçirmenin diğer bir yolu, sosyal hayata bir biçimde dahil olmayı sağlayan pencere ve kapı önünde, balkonda oturmaktır. Ev içinin mahremiyeti ve güvenliğiyle sokağın özgür havasını birarada sunan ara mekanlardır bunlar. Her evde pencere önünde sabit duran ve evin en prestijli köşelerinden olan bir sedir, koltuk veya kanepe bulunur. Öyle ki, burası günün belli saatlerinde evin büyüğüne, kocaya veya çocuklara terkedilir. Sokağı şeffaf bir perde aracılığıyla evden ayıran, ancak yine şeffaflığı sayesinde sokağı eve getiren bir mekandır pencere önü. Bazen komşularla, bazen de yalnız başına pencere önünde oturan kadın, bir yandan el işi veya sebze ayıklamak gibi ev işleri yaparak, gözetleme arzusunu tatmin edebilir; akan yaya ve araç trafiğine bakarak hayata dahil olduğu, suyun akışına karıştığını hissedebilir*; eve misafir olarak gelmesi ve yalnızlığına son vermesi muhtemel birilerini bekleyebilir. Sabriye, yalnızken “kendisini avutmak” maksadıyla pencere önünde oturmayı tercih edenlerden. Bu tercihinin sebebini şöyle açıklar:
“Değişik insanları görmek veyahut da ne bilim, sadece biri gelecekmiş gibi. Tanıdık birini beklemek”.
Pencere önünde veya balkonda oturup, etrafı gözleyerek “oyalanmak” evkadınları için öylesine önemlidir ki, onların evlerini “güzel”, “iç açıcı” bulmalarının ve mekanla barışık olabilmelerinin ölçütü, evin sokağa bakan bir penceresi veya balkonu olmasıdır. Ancak, katılımcıların evleri genellikle kotta veya arka cephededir. Bu durumda kadınlar, “sokağa çıkma” arzularını kapı önü sohbetleriyle tatmin ederler. Ev ve sokak; mahremiyet ve aleniyet arasında kapı eşiği kadar mesafe vardır. Daha fazlası için ne cesaret, ne de kocanın onayı vardır. Büyük şehirde koca, karısının ev çevresinden uzaklaşmasını engellerken, bunu bir iyi niyet ve sahiplenme söylemi inşa ederek yapar. Kamusal yaşamın giderek daha “saldırgan”, mahremiyetinse daha “uçucu” olduğu bir çağda kadın, “bozulmamışlığın” kutsiyeti ile bağlı kılınır. Onun korunmak istenen naifliği ve ona bir ayrıcalık, bir armağan gibi sunulan güvenlik hissi, onu aynı zamanda akıp giden hayatın renkleri ve coşkusundan mahrum etmektedir.
Özel alanı evle ve kadınla, kamusal alanı da sokakla ve erkekle tanımlayan maskülen bir dilin sistematiği içerisinde evkadınının karşısına “sokak kadını” yerleştirilmektedir. Kelime seçimi itibarıyla dış dünyayı, özgürlüğü çağrıştıran ama anlam düzeyinde ahlaki zafiyete işaret eden “sokak kadını” tanımlaması, evkadınlığının “kutsiyetininin” altını çizer. Çünkü, sokak, “tekinsiz ve baştan çıkarıcı” doğası itibarıyla kadına özgürlük verirken, onun “iffetini çalmaya” da teşnedir.
Katılımcılardan biri, eve geç gittiği bir gün kocasının, “sokaklarda sürteceğine şu camları silseydin” diye azarladığını anlatmıştır. “Sokak kadını”yla benzer anlamda kullanılan “sürtük” sıfatı, yine evin dışında “gereğinden fazla” geçirilen zamanı olumsuzlamak için kullanılmaktadır. Hakim ahlaki değerler doğrultusunda, her sınıftan evkadını, her koşulda hanehalkının eve giriş saatinden önce evde bulunmalıdır. “İdeal” olan budur. *
Mekanları “yasak” veya “açık” olarak tanımlamak, erkeğin kadın üzerindeki ataerkil iktidarının mekansal vurgusudur ve kadının hareketliliğine getirilen sınırlamadır. Mekana yüklenen bu kültürel anlamlar, “onur”, “iffet”, “utanç”, “rezalet”, “erkeklik”, “mal olarak kadın” ve “kadının sahibi olarak erkek” kodlarını içerir. Bu kodlar bireyin mekansal sınırlarını yaratır ve belirler (Fenster, 1999: 229).
Kadının kamusal hayattan alıkonulması kendisini en fazla coğrafi hareketlilik bağlamında hissettirir. Ev dışına çıkma gerekçelerinin başında gelen komşu/akraba gezmeleri ve alışveriş için önemli bir kısıtlılıktır bu. Eve uzak bir semtte yaşayan birisini ziyaret etme kararı adeta bir trophy’e katılma hazırlığı kadar kapsamlı hazırlık gerektirir. Herşeyden önce kocadan izin almak gereklidir. Çocukları birilerine emanet etmek veya beraberinde götürmek üzere hazırlamak, evin gündelik rutinlerini tamamlamış olmak, gidiş ve dönüş saatlerini ayarlamak hayli zaman alır. Okuma-yazma ve parayı kullanmayı bilmeyen kadınlar için, bazen böyle bir seyahat imkansız hale de gelebilir. Görüşülen kadınların çoğu, hava karardıktan sonra hala dışarda olmaktan tedirginlik, hatta korku duyduklarını ifade etmişlerdir. Bunun iki nedeni vardır: birincisi kocalarının buna rıza göstermiyor oluşu; ikincisi ise karanlıkta sokağın tehdit edici havasının daha yoğun olarak hissedilmesidir.
Evkadınını günlük temel ihtiyaçları karşılamak için mahalle bakkalına gitmek dışında, alışverişten alıkoyan sebepler de birden fazladır. Şehir merkezindeki alışveriş yerlerine gitmek, birçok alternatifi gözden geçirip beğendiğini satın almak kadınların hayalidir. Ancak diğer yandan, tek başına karar vermek durumunda kalmanın tedirginliği, hata yapmaktan/kandırılmaktan duyulan korku ve evkadınlarında sık rastlanan agorafobi bu tür yerlere ya hiç gitmemeyi veya kocayla birlikte gitmeyi zorunlu kılar. Bu nedenle büyük çaplı alışverişler, ev eşyası satın alınması erkeğin tasarrufundadır.
Tavi Fenster, Bedevi kadınlar üzerine araştırmasında, evkadınının mekansal hareketsizliğine vurgu yapar. Bedevi kadınlar için de mahalleler, evlerinin dışında onlara açık olan tek mekandır. Günlük alışverişlerinin büyük bölümünü mahalleden yaparlar, giysi ve ayakkabılar en yakın yerleşimden alınır. Kadınlar günlerinin büyük bölümünü mahalleye hapis olarak geçirirler. Bunalma hissi, bu nedenle, kadınlarda daha fazladır. Kadınların evde meşgul olacakları iş çoktur ama gün boyunca anlamlı şeyler yapamadıklarından kişisel tatmin hususunda boşluk yaşarlar (1999: 237).
Ev merkezli bir hayat yaşayan evkadını için az sayıdaki “oyalanma” aracından biri radyodur. Radyo dinlerken, aynı zamanda başka işlerle de uğraşabilmenin avantajı bu alışkanlığı pekiştirir. Bazı durumlarda kadınlar uyanır uyanmaz veya hanehalkı evden ayrılır ayrılmaz radyonun düğmesini çevirirler. İçinde bulundukları “yalıtılmışlık” durumunda radyo, evde birilerinin varlığına duyulan ihtiyacı tatmin eder. Televizyon birden çok duyuyu meşgul eden, gazete/dergi de okuma alışkanlığına sahip olmayı gerektiren araçlar oldukları için radyonun yerini tutamazlar. Hobson, İngiliz işçi ailelerinden evkadınlarıyla yaptığı görüşmeleri değerlendirdiği makalesinde, radyonun belirlediği zaman sınırlarının ev işlerinin “yapısızlığı”nı ortadan kaldırmaya ve kadınların kendi zamanlarını bölümlendirmelerine yardımcı olduğunu ileri sürer (1995: 148). Aynı yorum bu çalışmada elde edilen veriler doğrultusunda geçerli değildir. Görüşmeye katılan evkadınları hane pratiklerinin yeniden üretimi için harcadıkları emeğin zamansal planını zaten yapmış olduklarını belirtmişlerdir. 24 saat, bir hafta, bir ay, mevsim dönümleri ve bir yıl boyunca belli aralıklarla ve belli dönemlerde yapılacak işler evkadını olarak yetiştirilip, hünerler edindikleri yıllar boyunca onlara öğretilmiş, daha doğrusu birer deneyim olarak aktarılmıştır. Bu durumda radyo, yalnızlığın verdiği burukluğun ve can sıkıntısının hafifletilmesi amacıyla kullanılmaktadır.
Ev sınırları dışına çıkma fırsatı yakalandığında tercih edilen mekanlar hiper marketler ve büyük alışveriş merkezleridir. Bu mekanlar yoksul kadınlar ve çocuklar için harikalar diyarıdır. Renkler, biçimler, kokular, ses ve ışık başdöndürücüdür. Asla satın alınamayacak ürünlere uzun uzun bakılır, fiyatlar gözden geçirilir. Bauman bu deneyimi şöyle betimler: arzular doğrultusunda hareket edemeyenler, bu doğrultuda hareket edebilenlerin göz kamaştırıcı gösterisine her gün davetlidirler. Onlara savurgan tüketimin başarı belirtisi olduğu, kamunun beğenisine ve şöhrete doğrudan götüren anayol olduğu söylenir. Ayrıca bazı yaşam tarzlarını uygulamanın mutluluğun zorunlu şartı olduğunu da öğrenirler, hatta belki de insani onurun (1999: 109-110).
Yoksul ailelerin yaşamında markanın dikkate değer bir konumu vardır. Ünlü markaların ürettiği ve dolayısıyla benzerlerine göre daha pahalı olan ürünler, görüşmeye katılan kadınların alışveriş listesinde yer alamamaktadır. Özellikle temizlik maddeleri ve yiyecek-içecek satın alınırken ambalajsız, kiloyla satılan ürünler tercih edilmektedir. Buna rağmen, her bir ürün, onu ilk kez piyasaya süren ve ürünle özdeşleşen markanın adıyla anılır: Ozon, Pril, Omo, Selpak v.s. Bu eğilim sadece yoksul kesime özgü olmamakla birlikte, onların alışveriş kalıpları en ucuz ve en ulaşılabilir ürünlere yönelmek üzerine kurulu olduğundan, bu ürünlerin ünlü marka adlarıyla anılması daha dikkat çekicidir. Kadınların gündelik yaşam pratiklerine ilişkin geliştirdikleri özel dilin bir parçasıdır.
Nasıl elektronik eşyaya yatırım yapılması tüketim kültürünün beslediği bir sahip olma/sahip olarak sınıf atlama arzusunun neticesi sayılabilirse, ünlü markaların taklidi olan, korsan moda sektörü diyebileceğimiz seri üretim ürünler de bu arzunun tatmininde kullanılmaktadır. Pazar yerlerinde, sokak tezgahlarında ve küçük butiklerde satılan bu ürünler, üzerlerine Reebok, Dolce Gabbana, Adidas, Levi’s gibi dünyaca meşhur markaların logoları basılarak piyasaya arzedilir.
Alışverişte işlevsellik, beğeni ve özlemlerin önünde gelir. “Lüks” kategorisine sokulan mallar, alışveriş listesine giremez. Oysa bu tür mallar gelir seviyesi bir derece daha yüksek aileler için sıradan bile sayılabilir. Lükse duyulan özlemi tatmin etmenin yolu, gelir seviyesi daha yüksek bir akraba/ahbabın yardımı veya uzun sürede biraraya getirilen birikimlerin kullanılmasıdır. Özel günlerde hanehalkının birbirlerine aldıkları hediyeler bile işlevsel yanı ağır basan, bir ihtiyacı karşılayan ürünlerdir. “Lüks”e erişimin zorluğu/imkansızlığı, lüks olarak nitelenen bir eşyanın evin en değerli eşyası sayılması ve “baş köşe”ye yerleştirilmesine neden olur.
Alışverişte bu ve benzeri kısıtlılıklarla bağlı olan evkadınının evin çevresinde kendisine çizilen çemberin dışına çıkmasını engelleyen sebeplerden biri de kıskançlıktır. Görüşülen evkadınlarının çoğu, kocalarının kıskançlık yüzünden kendilerine pekçok sınırlama getirdiklerini anlatırken, bunun rahatsız edici olmak bir yana, hoşlarına giden bir şey olduğunu vurgulamışlardır. Kadının kocası tarafından kıskanılması, kocanın karısını halen alımlı, güzel ve etkileyici bulduğunun göstergesidir onlara göre. Daha ileri yaşlardaki katılımcılar, kocalarının kendilerini “kapı önüne bile çıkarmadığı” gençlik günlerine özlem duymaktadırlar.
Kocalar, eşlerinin vücut hatlarını ortaya çıkaracak kadar dar, tenini sergileyecek kadar dekolte ve frapan giyinmelerine onay vermezler. Neriman’ın kocası da böyle bir tavır sergilemektedir:
“Kocam der ki, ben bunu sana yakıştıramadım. Sen yakıştırıyorsan giy. O zaman elim kolum bağlanır”.
Kimi erkek, Neriman’ın kocası gibi, tercihini daha incelikli biçimde dayatırken, kimisi de şiddete başvurmaktadır. Dayak, evde kovma, boşanmanın önemli gerekçelerinden biri kıskançlıktır. Kuaföre gidememe, makyaj yapamama ve “daha şık”, modaya uygun giyinememenin sebeplerinden biri gelir seviyesinin düşüklüğüyse, bir diğeri de kıskançlığın getirdiği yasaklamalardır. Kıskançlığın bir başka tezahürü de ev içi mahremiyetin arttırılmasıdır. Perdelerin (özellikle akşam, ışıklar yandığında) kapalı tutulması;* sokak kapısının kapalı olması; balkona ve kapı/pencere önüne oturulmaması istenir. Kıskançlığın tezahürlerinden en fazla rahatsız olanlar, genç kızlık dönemlerini görece özgür yaşamış olanlardır. Daha muhafazakar ailelerden gelen kadınlar için, süslenmek ve bakımlı olmak zaten “teşhircilik” olarak nitelendirilip olumsuzlanır.
Muhafazakar ailelerden yetişmiş ve/veya evlilik öncesinde de yoksulluğu deneyimlemiş olan kadınların yaşam lugatlerinde süslenmenin bugün üzerinde uzlaşıldığı anlamıyla bir karşılığı yoktur. Bu kategoriye giren katılımcılar, hayatları boyunca sadece evlilik ritüelleri sırasında “süslendiklerini” (parlak renkli kıyafetler giyip saçlarını yaptırdıklarını) vurgulamışlardır. Kırsal kökenli katılımcılar, yetiştikleri çevre itibarıyla “süslenme” ediminin gündelik bir rutin olarak gerçekleştiğini ancak büyük şehre yerleşince farketmişlerdir. Süslenmeyi makyaj yapma, dikkat çekici ve moda olan kıyafetler giyme, saçını açma ve kuaförde yaptırma olarak tanımlayan kent kültürüne karşın, katılımcıların ilkgençliklerini yaşadıkları dönemde kırsal kesimde parlak renkli bir yazma veya belini daha ince gösteren bir kemer süs sayılmaktadır, kadınlar beğeni dolu bakışları da, ayıplayan nazarları da bu aksesuarlarla çektiklerini ifade etmişlerdir. Böyle bir kültürden gelen kadın, kimi zaman daha da muhafazakarlaşıp, görüntüsünü silikleştirerek “iffetini koruyacağını” düşünür, kimi zaman da daha fazla göze çarpan, bakımlı ve “süslü” bir kadın olup şehir hayatına uyum sağlamaya çalışır. Bunlar her zaman bilinçli tercihler olmayıp, kocanın/sosyal çevrenin zorlamasıyla da gerçekleşebilmektedir.
Evlilik ilişkisinde kıskançlık, erkeğin kadın üzerindeki denetiminin sebebiyken, kadın kıskançlık sebebiyle erkeğin sosyal hayatına müdahale edememekte, aldatma ve evi ihmal etme durumlarında kayda değer bir tavır koymasını sağlayacak güce sahip bulunmamaktadır. Geçimini temin etmesini sağlayacak bir geliri, bu geliri elde edebilmek için çalışma hayatına girecek mesleki becerisi, boşanma kararı verecek cesareti yoktur. Bu durumda tek seçenek gibi görünen baba evine dönüş, “onur meselesi” yapılarak reddedilmektedir.
Görüşülen kadınların çoğu eşlerinin ellerine, alıştıkları miktardan biraz daha fazla para geçer geçmez, “evi ihmal etme”ye başladıkları ve “gece hayatı”na “dadanarak”, kazandıkları paranın önemlice bir bölümünü “dışarda”, yani hanehalkının ihtiyaçları ve onayları dahilinde olmayan kalemlere harcadıklarını söylemişlerdir. Bu kalemler arasında kumar, gece eğlenceleri, içki, atyarışı ve sevgili/“metres” edinmek vardır. Bunlar “hak edilmeyen mallar” (non-merit) sayılır ve bu harcamanın beslenme, eğitim, ısınma v.b. gibi temel ihtiyaçlardan kısılarak yapıldığı görülür (Chant, 1996: 129). Kocanın başka bir kadına ilgi duyması ve hatta onunla duygusal ve cinsel boyutları olan bir ilişkiye girmesi sık karşılaşılan bir durumdur ve kocayı temelli kaybetme riski taşıdığından, dışarda edinilen diğer “kötü alışkanlıklar”dan daha kaygı vericidir.
Kadın, kocasının yeni bir ilişkisi olduğunu öğrenir ve bundan yakın çevre de haberdar olursa, kendisini “korumak” için çeşitli yollar dener. Daha önce de sözünü ettiğimiz gibi, “rest çekmek” ve evden ayrılmak için maddi ve manevi gücü yoktur. Ancak sosyal çevrenin acıyan ve aynı zamanda sorgulayan bakışları karşısında kendisini savunmak durumundadır. Kocanın neden başka bir kadına ihtiyaç duyduğu sorusu, hem çevrenin dillendirdiği, hem de kadının kendi kendisine sorduğu bir sorudur. Kocanın karakter özellikleri sorgulanmadan evvel, kadının eksiklikleri, hataları masaya yatırılır. Yaşlanıyor olma, çirkinleşme, ev idaresindeki beceriksizlikler, iffetsizlik, cinsel soğukluk gibi ihtimaller gündeme getirilir. Aldatılan kadın kendisine, kocasına ve çevresine kendisini “kanıtlamalı”dır. “Aldatılan kadtın”a göre kendisinde hiçbir olumsuzluk olmadığından, “evinin hem hanımı, hem hizmetçisi” olan “ideal” bir evkadını olduğundan, evlilik ilişkisinin sekteye uğramasının sorumlusu ya koca ya da “kocayı ayartan öteki kadın”dır.
Nebahat, aldatılmasından “öteki kadın”ı sorumlu tutanlardandır:
“(Kocam) arkadaşlarına, benim hanımım dört dörtlük bir insan. Benim yuvamı o kız yıktı demiş. Kız da n’aptıysa? Gidiyolar evlilerle yapıyolar. Evlilere satıyolar. Allah canınızı alsın. Kıza o zaman öyle dedim. ‘Bak kızım’ dedim, ‘sen’ dedim, ‘zaten normal bi kız olsan, bi genç kız saçını pirille yıkamaz’ dedim. ‘Ve benim gibi bi insanı bırakıp da seninle bu ortama giren bi insan, yarın seni haydi haydi şeyapar’ dedim”.
Kocası, ev dışında bir hayat kursa ve başka bir kadınla ilişkisini yürütse de, Nebahat “evine bağlı kadın” imajını korumak için çabalar. Oynadığı bu rol onun mağduriyeti karşısında mağrurluğunu korumasını sağlar. Onun direniş noktası budur. Kocasının, sadece kendisinde bulabileceğine inandığı sadakat, beceri, sabır, sosyal çevresi nezdinde ona puan kazandırır. Mağduriyeti ve mağrurluğu ahlaki değerler doğrultusunda, erkeğin iktidarını eritirken, onunkini güçlendirir.
Kadının aldatılma karşısında sergilediği bir başka tavır da, farkında değilmiş gibi davranmaktır. Böylelikle tepki göstermesini gerektirecek tartışmalar yaşanmaz ve onu “herşeye katlanarak evliliğini devam ettiren kadın” olarak nitelendirilmenin “onursuzluğundan” kurtaracak bir çözüm bulmuş olur.
Erkeğin ev dışında “normalden fazla” zaman geçirmesi kadın için rahatsız edici olmakla birlikte, evde “normalden fazla” zaman geçirmesine tercih edilir. Çünkü “karı gibi evde oturan” erkek, ya işsiz olduğu, ya da antisosyal sayıldığı için “ideal koca” tiplemesine uymaz ve çevreden de onay görmez. Bunun yanı sıra, katılımcıların büyük bölümünün ifadesine göre, evde bulundukları süre içinde erkekler, ev hayatının tüm kurallarını ve düzenini alt üst ederler. Gürültüye sinirlenir, yemeği zamanında ister, alışverişten ev temizliğine kadar her işe karışırlar. Oysa dışarda geçirdikleri vakit arttıkça, yaptıkları işin önemi artar ve yaşadıkları cemaat içerisinde erkeklik rolleri pekişir.
Görüşülen kadınların büyük bölümü, eşlerinin kazandıkları paranın net miktarını hanehalkından gizlediklerini, eve sadece hane pratiklerinin yeniden üretimi için gereken kadarını (hatta bazen çok daha azını) bırakıp, kalanını kendi özel zevkleri için kullandıklarını ifade etmişlerdir.
Fallik bir sembol olarak cüzdanın şişkinliği iktidarın tepe noktasını temsil eder ve kadınlar bunun erkeği sosyal hayata daha yoğun olarak katacağını ve evle olan bağlarını zayıflatacağını/koparacağını düşünürler. Ancak kadın, daha önce de belirttiğimiz gibi, kocasının iktidarsız kalmasındansa, içinin nasıl doldurulduğunu bilmediği (veya bilmek istemediği) bir yaşam sürmesine göz yumar. Kadının eve giren parayı denetlediği nadir örneklerde fallusun sahibi geçici olarak kadındır. Bu çok nadir bir durum olduğundan kadın, başka türlü güvenceler yaratmak durumundadır.
Takı, özellikle de altın takı, hiçbir geliri olmayan evkadınının en temel güvencesidir. Bunun yanında, evlilik ritüelleri esnasında ve daha sonra da evlilik yaşamı boyunca ona verilen değerin göstergesidir.
Sabriye, altının bir değer göstergesi olduğuna inanmaktadır:
“Ben erkek doğurunca kocam çok mutlu oldu. Annesi de altın taktı. Dilan’a (büyük kızı) takmadılar. Oğlana taktılar”.
Bu nedenle evlilik ritüelleri esnasında ve sonrasında kadına armağan edilen ziynet eşyası titizlikle korunur, bozdurulmaz ve hatta “altın günleri” vesilesiyle üzerlerine yenileri eklenmeye çalışılır. Altının takı formatında olanlarını, kadın üzerinde taşır. Bunun amacı sahip olunan “hazine”yi sergilemek ve diğer kadınların takılarıyla kıyas fırsatı yaratmaktır. Görüşülen en yoksul kadının bile birkaç parça altını vardır.
Altın, doğası itibarıyla bir yatırım aracı olmasına rağmen, aile zor durumda kaldığında en son başvurulan çare, altınların bozdurulmasıdır. Kadından beklenen fedakarlıkların en sonuncusu budur. Çünkü takıları elinden alınan kadın çırılçıplak kalmış olur. Bu nedenle karısının altınlarını bozdurarak ayakta kalmaya çalışan erkek ayıplanır ve bu davranış onursuzluk sayılır.
Altın, kadının vitrinidir. Vitrini renkli ve zengin olan kadınlara gıpta ile bakılır. Bu vitrini tanzim eden erkek olduğu için, vitrinin zenginliği onun da statüsünü yükseltir. Vitrindeki mallara sıra gelmesi için herşeyin satılmasını beklemek bundandır.
Birikim yapmak, yoksullar için daha önemlidir. Çünkü gelecekleri hep tehdit altındadır. İşsiz kalma, açlık, sokağa atılma kaygısı duyarlar. Para sahipliği bir rahatlama hissi verir, beklenmeyen ve korkulan olaylara karşı bir güvenlik unsurudur (Rambla, 2000: 178). Bu nedenle, belki de hiç gelmeyecek, muhtemel “zor zamanlar” için altına yatırım yapılır. Altının yanı sıra, sadece kadının tasarrufunda olan, hanehalkından gizli, nakit birikiminden de söz edilebilir. Kadınlar arasında “vallah billah kesesi”* olarak da adlandırılan bu birikimler, evin kuytu bir köşesinde saklanır. Mutfak harcamalarından arttırılan, aile çevresinden yardım amacıyla gönderilen, paralı günler ve altın günleri sayesinde elde edilen paralar bu birikimin oluşmasını sağlar. Kadınlar bunu genellikle, “lüks” saydıkları ihtiyaçlarını karşılamak için kullanırlar. Onların lüks olarak nitelendirdikleri bu harcamaların kapsamına bayram için alınmış bir ayakkabı bile girer. Bazı durumlarda ise yıllar boyunca biriktirilen para, evin acil bir ihtiyacını karşılamaya veya bir sağlık sorununu çözmeye harcanır.
Hanenin diğer bireylerinin eğilimleri farklı olsa da, görüşülen kadınlar için tasarrufun amacı “başını sokacak” bir ev sahibi olmaktır. Evin, evkadınının varlık sebebi olarak önemi bu tercihte belirleyicidir. Eğitim, seyahat, otomobil, yeni bir işyeri açmak gibi “özgürleştirici” harcamalar yerine, kapalı ve mahrumiyetlerle dolu hayatlarına, yeni bir yaşama alanı inşa etmek isterler. Hayalleri bireysellikten uzaktır. Geleceği, başta çocukları olmak üzere, hanehalkının ortak çıkarı için planlarken, kendi özlemleri ve ihtiyaçlarını hesaba katmazlar.
“Feragat” evkadınının hayatında önemli yeri olan bir kavramdır. Hanehalkının tercihleri ve zorunlulukları onun önceliklerini belirler. Zevkleri, ihtiyaçları, alışkanlıklarından ilk feragat edecek olan odur. “Baba evi”nde edinilen “adanmışlık” ruhu, “koca evi”nde de varlığını korur. Adanmışlığın hane pratiklerinin yeniden üretimi bağlamında tezahürü, sabah uyanır uyanmaz hanehalkını uyandırıp kahvaltılarını vermekten başlayıp, onlar evden çıkana kadar süren hazırlıklardır. Çoğu kadın kahvaltıyı, herkes gittikten sonra tek başına yapmakta veya yarım kalan uykusuna devam etmektedir. Maclagan, Yemen’de kadınların gününün erkeğin varlığına göre biçimlendiğini söyler (2000: 160). Bu, çalışmanın katılımcıları için de geçerlidir. Erkeklerin ve çocukların “doyurulması” en temel ve zorunlu hizmet olarak, evkadınının saatlerini alır.
Çalışan koca ve okuyan çocukların dışarda geçirdikleri zaman, onların üretim faaliyetine katıldıklarını gösterir. Evkadını ise hane pratiklerinin yeniden üretimi için harcadığı emeği bir üretim faaliyeti olarak görmez. Dolayısıyla, “hazır yiyici” konumunda olduğunu düşündüğünden (ve onun böyle olduğunu düşünüldüğünden), üretime katılan aile bireyleri eve döndüklerinde onları rahatlatmak ve işlerini kolaylaştırmak için ya fazladan emek harcar ya da isteklerini gizler: kışın sobalı odayı çocukların ders çalışması için onlara terketmek veya kocasının yorgun olduğunu düşünerek gezmeye gitme isteğini dile getirmemek gibi…
Koca eve geldiğinde kadının ev içi krallığı tecavüze uğrar. Erkek evin en prestijli köşesine yerleşir, ev içi mahremiyeti sağlayacak ve dış dünyayla bağlantıyı kesecek önlemleri alır, yemek onun geliş saatine göre yenir ve yemeğin en lezzetli kısmı ona bırakılır. Billur, kocasının eve gelir gelmez televizyonun karşısındaki rahat koltuğa uzanıp, kumandaya sıkı sıkı sarıldığını, izlenecek kanalları ve izlenme sürelerini onun belirlediğini, uyuyup kaldığında bile kumandayı elinden bırakmadığını söylemektedir. Görüşmeye katılan kadınlar, bebeğin ağlamasına dayanamayıp evi terkeden, telefon sesine sinirlenip ahizeyi parçalayan, elektrik süpürgesinin gürültüsünü duymak istemeyen kocalarından şikayetlerini sıklıkla yinelemişlerdir.
Evkadınları, görünür olmayan ev içi emeklerini daha da gizlemek için çoğunlukla ev işlerini evde kimsenin bulunmadığı saatlerde yapmayı tercih ederler. Böylelikle, hanenin diğer bireyleri eve geldiklerinde ev, sihirli değnekle dokunulmuşçasına temiz, tertipli görünür. İşler sanki kendiliğinden yürüyormuş gibidir. Evkadınları ev işlerinin görünmezliğine zaman zaman tepki de gösterirler. Bu tepki, hanehalkının evde bulunduğu saatlerde (özellikle tatil günlerinde) bu işleri yapmaktır. Böylece hane pratiklerinin yeniden üretimi, sesi ve kokusuyla hissedilir hale gelir.
Hane pratiklerinin yeniden üretimini kadın, çoğunlukla tek başına üstlenir. Kocanın bu pratiklere katılımı ya dışarda çok yorulduğu gerekçesiyle beklenmez ya da paylaşıma dönüşmeyerek yardım düzeyinde kalır. Ev işlerinin birçoğu “erkeğin eline yakışmadığı” ya da “beceremeyeceği” düşünülerek erkeğe yaptırılmaz. Erkeğin yapabileceği, genel kabul gören işler ev içinde saklı tutulur. Ev dışına taşan yardımlar bahçenin bakımını yapmak, alışveriş gibi işlerdir. Cam silen, çamaşır asan bir erkek alaycı bakışlara maruz kalır, “kılıbık” olarak nitelendirilir ve karısı “tembellik”le suçlanır.
Çocukların ev işlerine yardımı – özellikle eğitimleri sürüyorsa – çok fazla beklenmez. Erkek çocuklar alışveriş gibi “dışarı işleri”ni yaparlarken, kız çocuklar annelerine yardım edebilirler. Ancak katılımcılardan yaşları daha küçük olanlar, kız çocuklarına ev işi yaptırmama ve öğretmeme eğilimindedirler. Ev işi yapmaya alışırsa, ilerde bundan usanç duyacağını düşünenlerin yanı sıra, ev işlerinin derslerindeki başarılarını olumsuz etkileyeceğini düşünenler de vardır. “Ben yaşayamadım, bari o yaşasın” ifadesiyle dile getirilen, halihazırdaki konumundan duyulan memnuniyetsizlik, kız çocuğu için daha iyi bir gelecek hazırlama çabasına yöneltir kadını. Bu gelecek tasavvurunun içerisinde evkadınlığı yoktur.
 
Bitirirken…
“Evkadını” kimliği, kadını evle özdeşleştirmesi dolayısıyla “sarmalayıcı”, “kapatıcı”, “kısırlaştırıcı” bir kimliktir. Mahremiyet alanı olarak “ev”in üretimi/yeniden üretimi ve korunması zorunluluğunun yol açtığı mahrumiyetlerden en fazla etkilenen evkadınıdır. Mahrumiyet, yoksulluğun artışıyla doğru orantılıdır. Bu sebeple yoksul evkadını, yaşam kalitesindeki düşüşün ekonomik tezahürleriyle birlikte, toplumsal ve kültürel yoksunlukları da deneyimlemektedir.
“Korunması” ve “feragat edilmesi” gerekenler, yoksul evkadınının yaşantısını yoksunluklar silsilesine dönüştüren unsurlardır. İffet, evkadınının, “evkızı” olarak “baba evi”nden “koca evi”ne taşıdığı ve yaşamı boyunca korumak zorunda olduğu en temel “değer”dir. Evlendikten sonra, yine baba evinden getirilen hünerler ve çeyiz sandığının yardımıyla, evin düzeni/temizliğinin, hanehalkının sağlığı ve huzurunun korunması da buna eklenir.
Bu değerleri korumak için feragat edilmesi gereken birçok şey vardır. Feragat, ataerkil kültürlerde, kadının doğuştan getirdiği ve kader olarak mezara kadar sırtında taşıdığı bir yüktür. Bir evde, önce evkadınının feragatte bulunması beklenir. Çünkü “ideal evkadınlığı” ve “iyi anneliğin” temelleri fedakarlık ve diğergamlık üzerine kuruludur.
Korumak ve feragat etmek fiillerini yerine getirirken evkadını, yaptığı işlere tamamen yabancılaşmasını ve bunalıma sürüklenmesini önleyen bir meşrulaştırma mekanizması geliştirir. Evkadını, hane pratiklerini yeniden üretirken, bunu duygusal sebeplerle de yapmaktadır. Anne, eş, evlat v.b. olması dolayısıyla içsel bir yönlendiriciye tabidir. İkinci olarak, yaptığı işler, onun sahip olduğu bilgi ve becerileri
pratiğe dökebileceği, bunun sonucunda takdir kazanacağı veya tekdire maruz kalacağı eylemlerdir. Ancak kadın, bu işleri yaparken mekan/mekanı dolduran nesneler üzerinde iktidar sahibi olduğu kadar, onların kölesidir de. Nesnelerin üretilmesi, bakımı, yenilenmesi, temizliği, düzeni v.s. onu ev içine hapsetmekte ve ev işlerine mahkum kılmaktadır. Bu çift yönlü hükümranlık ilişkisinde bilgi ve becerilerinin ürünü olan iktidar onu eve bağımlı kılarken, o evde yaşayan insanlar için vazgeçilmez bir figür haline de getirmektedir.
Hane pratiklerinin yeniden üretimi halen bir üretime katılma biçimi olarak kabullenilmemektedir. Evkadınları ise zaman zaman harcadıkları emeğin karşılığını görememekten yakınsalar bile, onların büyük bölümü için de evkadınlığı adeta refleksif olarak ortaya çıkmış bir kadınlık durumudur ve bir toplumsal değer üretmeye katkısı yoktur.
Ancak özellikle Mamak’ta yapılan görüşmelerde bir kamu hizmeti olarak belirli semtlerde açılan ve ücretsiz eğitim ve danışmanlık hizmeti veren toplum merkezlerine devam eden evkadınlarının diğer katılımcılardan çeşitli biçimlerde farklılaştığı gözlenmiştir. Şafaktepe Toplum Merkezi’nde yapılan odak grup görüşmesinde katılımcılar, kurumda edindikleri ve paraya tahvil edebildikleri becerilerin, hukuk danışmanları ve sağlık personelinden edindikleri bilgilerin, ortak yapılan sosyal/kültürel faaliyetlerin özgüvenlerini arttırdığını, yaşamlarını zenginleştirdiğini, hanehalkıyla ilişkilerinde güç dengesinin kendilerinden yana değişmeye başladığını ifade etmişlerdir. Bu kurumlar, yoksul evkadınlarının, hane gelirini arttıracak bir faaliyette bulunarak yoksulluğu ve sosyal çevrelerini, ilgi alanlarını zenginleştirerek de yoksunluğu azaltmalarına da yardımcı olmaktadır.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
KAYNAKÇA
 
Ayata, Ayşe-Ayata, Sencer (1996). “Konut Alanları, Cemaat İlişkileri ve Kent Kültüründe Kadınlar: Ankara Araştırmasının Sonuçları”, Diğerleri’nin Konut Sorunları, der. Emine M. Komut, TMMOB Yayını, Ankara.
Bachelard, Gaston (1996). Mekanın Poetikası, çev. Aykut Derman, Kesit Yayınları, İstanbul.
Bauman, Zygmunt (1999). Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar, çev. Ümit Öktem, Sarmal Yayınevi, İstanbul.
Bilgin, Nuri (1991). Eşya ve İnsan, Gündoğan Yayınları, Ankara.
Chant, Sylvia (1996). “Kadın, Konut ve Varolma Stratejileri”, Diğerleri’nin Konut Sorunları, der. Emine M. Komut, TMMOB Yayını, Ankara.
Douglas, Mary – Isherwood, Baron (1999). Tüketimin Antropolojisi, çev. Attila Aytekin, Dost Yayınevi, Ankara.
Fenster, Tovi (1999). “Space for Gender: Cultural Roles of the Forbidden and the Permitted”, Environment and Planning D: Society and Space, vol. 17, No 2, April, pp. 227-246.
Hobson, Dorothy (1995). “Ev Kadınları ve Medya”, Kadın ve Popüler Kültür, der. ve çev. Süleyman İrvan-Mutlu Binark, Ark Yayınları, Ankara.
Maclagan, Ianthe (2000). “Bir Yemen Kasabasında Toplumsal Cinsiyetin Sofraya Yansıması”, Ortadoğu Mutfak Kültürleri, der. Sami Zubaida-Richard Tapper, çev. Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Matthews, Glenna (1987). “Just a Housewife”, The Rise and Fall of Domesticity in America, Oxford University Press, N.Y.

Oakley, Ann (1974). Woman’s Work, The Housewife, Past and Present, Pantheon Books, N.Y.

Oberai, A.S. (1993). Population Growth, Employment and Poverty in Third-World Mega-Cities, Analytical and Policy Issues, St. Martin’s Press, Wiltshire.
Özbay, Ferhunde (1996). “Evler, Kadınlar ve Ev Kadınları”, Diğerleri’nin Konut Sorunları, der. Emine M. Komut, TMMOB Yayını, Ankara.
Özbay, Ferhunde (1999). “Türkiye’de Evlatlık Kurumu: Köle mi, Evlat mı?”, Bilanço 1923-1998, cilt 2, TÜBA, Tarih Vakfı ve TSBD Ortak Yayını, İstanbul.
Rambla, Xavier (2000). “Domestic Knowledge, Inequalities and Differences”, The European Journal of Women’s Studies, 7 (2), pp. 189-207.
Şerifsoy, Selda (2000). “Aile ve Kemalist Modernizasyon Projesi, 1928-1950”, Vatan Millet Kadınlar, der. Ayşe Gül Altınay, İletişim Yayınları, İstanbul.
Znaniecki-Lopata, Helena (1971). Occupation: Housewife, Oxford University Press, N.Y.